ریاضیات فضا و تجلی وحدت در مسکن بومی اصفهان (دورۀ قاجار)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر فرادکتری گروه معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران؛ عضو هیئت علمی گروه معماری و طراحی شهری، واحد نائین، دانشگاه آزاد اسلامی، نائین، ایران

2 استاد گروه معماری، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

توحید، بنیادی‌‏ترین اصل اعتقادی دین اسلام، بیانگر اعتقاد انسان به وحدت هستی است. از نگاه هنرمند قدسی، آنچه دارای هستی است باید به نحوی مبدأ سرمدی خود را جلوه‌‏گر سازد. معماری نیز از این قاعده مستثنا نبوده و یکی از ابعاد کیفیت فضایی در آن، شاخص‏ وحدت و کثرت است. وحدت زمانی که به زبان معماری درمی‌‏آید در مفاهیمی چون مرکزیت، کانون‌گرایی، قرینه‏‌سازی، محوربندی، تناسب و هماهنگی متجلی می‏‌شود که نمود بارز آن در ساختار فضایی خانه‏‌های ایرانی مشهود است. مفاهیمی که با نگاهی جامع‌‏نگر در قالب ریاضیات فضا می‌‏توان با کشف آن در فضای قدسی و تسری آن به فضای معماری معاصر، سنت گذشته را در زمان حال به فعلیت درآورد و میراثی ارزشمند برای آینده خلق کرد. رویکرد پژوهش پیش رو کمّی است و با راهبرد ترکیبی توصیفی ‌ـ تحلیلی در نمونه‏‌های موردی و استدلال منطقی، با استفاده از تکنیک نحو فضا، به تحلیل نظام فضایی (تعریف فضا، ترکیب و تمایز) و نسبت‏ میان توده و فضا در مسکن بومی قاجار اصفهان می‌‏پردازد. یافته‏‌های پژوهش نشان می‌‏دهد معماری ایرانی ـ اسلامی، به‌‏عنوان جلوه‌‏گاه تحقق امر قدسی در سازمان فضایی، از طریق توازن در نسبت‌‏های عددی و ارتباطات فضا، اصل وحدت و کثرت را در سازمان فضایی متجلی نموده است و از این میان، فضای تهی حیاط نقش بسیار مهمی در هم‌‏پیوندی دیگر فضاها ایفا می‌‏نماید و در ارزش‏‌های انتخاب و کنترل با دیگر فضاها تفاوت معناداری دارد.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
اردلان، نادر و بختیار، لاله (1380). حس وحدت. حمید شاهرخ (مترجم). نشر خاک.
ارشادی‏نیا، محمدرضا (1399). نقش آموزه «وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت» در تبیین توحید شخصی وجود. پژوهشنامه فلسفه دین، 18(35)، 197- 216.
اعوانی، غلامرضا (1375). حکمت و هنر معنوی. گروس.
اکبری، فاطمه، پورنامداریان، تقی، شیرازی، علی اصغر و آیت‏اللهی، حبیب‏الله (1389). معرفت روحانی و رمزهای هندسی. پژوهش‏های ادب عرفانی (گوهر گویا)، 4(13)، 1-22.
بحرینی، سیدحسین و تقابن، سوده (1390). آزمون کاربرد روش چیدمان فضا در طراحی فضاهای سنتی شهری- نمونه موردی: طراحی محور پیاده امامزاده قاسم (ع). نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 3(4)، 5-18.
بذرگر، محمدرضا (1382). طراحی شهری و ساخت اصلی شهر. کوشامهر.
بلخاری ‏قهی، حسن (1394). مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی. سوره مهر.
بورکهارت، تیتوس (1346). ارزش‏های جاودان در هنر اسلامی. حسین نصر (مترجم). مبانی هنر معنوی، حوزه هنری، ص 65-77.
بورکهارت، تیتوس (1365). هنر اسلامی، زبان و بیان. مسعود رجب‏نیا (مترجم). سروش.
بورکهارت، تیتوس (1392). هنر مقدس (اصول و روش‏ها). جلال ستاری (مترجم). سروش، چاپ ششم.
پاکزاد، جهانشاه (1370). سادگی و پیچیدگی، دو قطب طراحی. صفه، 1(2) 2، 36-41.
پوپ، آرتور اپهام (1344). معماری ایران. غلامحسین صدری افشار (مترجم). انزلی.
تقوایــی، و. (1385). بازخوانی مراتب وجــودی معماری؛ با رجوع به هندسه زیبایی، در معماری صفوی، پایان‏نامه دکتری معماری، دانشگاه تهران، پردیس هنرهای زیبا، تهران.
تقوایــی، ویدا (1394). از مبانی نظری تا مبانی نظری در هنر و معماری. دانشگاه فنی و حرفه‏ای.
تقی‏زاده، علیرضا و تقوایی، ویدا (1398). محوربندی فضایی، سیر تجلی وحدت در کثرت در معماری خانه‏های سنتی شوشتر (مطالعه موردی: خانه امین زاده و خانه گازر). هویت شهر، 13(40)، 91-108.
جعفری، محمدتقی (1390). زیبایی و هنر از دیدگاه اســلام. مؤسسۀ تدوین و نشر آثار علامه جعفری.
چینگ، فرانسیس دی. کی. (1378). معماری: فرم، فضا و نظم. زهره قراگزلو (مترجم). مؤسسۀ انشارات و چاپ دانشگاه تهران.
حاجیان، مینا و علی‏تاجر، سعید و مهدوی‏نژاد، محمدجواد (1399). تأثیر حیاط در شکل گیری پیکربندی خانه های سنتی ایران در کاشان. معماری و شهرسازی آرمانشهر، 13(30)، 43-55.
حائری یزدی، مهدی (1385). هرم هستی: تحلیلی از مبادی هستی‏شناسی تطبیقی. مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
داگدیل، جان سیدنی (1387). انتروپی و مفهوم فیزیکی آن. سیدمحمود بحرالعلوم‏میردامادی (مترجم). دانشگاه فردوسی.
دیده‏بان، محمد، پوردیهیمی، شهرام و ریسمانچیان، امید (1392). روابط بین ویژگی‏های شناختی و پیکره‏بندی فضایی محیط مصنوع، تجربه‏ای در دزفول. مطالعات معماری ایران. 2(4)، 37-64.
ربوبی، مصطفی (1365). معماری بومی و کاربرد آن،‏ شناخت دیروز برای امروز و فردای معماری. معماری بومی، مؤسسه علمی و فرهنگی فضا، 57-71.
رهبر، مرتضی، مهدوی‏نژاد، محمدجواد، بمانیان، محمدرضا و دوائی‏مرکزی، امیرحسین (1399). الگوریتم سی‏گَن در تولید نقشه حرارتی جانمایی فضایی در طراحی معماری. معماری و شهرسازی آرمانشهر، 13(32)، 131-142.
زاده‏محمدی، علی (1398). روان‏شناسی وحدت‏مدار: رویکردی بومی در تبیین ساختار روان وحدانی انسان. راهبرد فرهنگ، 12(48)، 149- 170.
سروش، عبدالکریم (1366). تفرج صنع. سروش.
شفیعی، فاطمه و فاضلی، علیرضا و آزادی، محمدجواد (1393). بررسی تجلی رمز نور در معماری اسلامی (بر مبنای نگاه اشراقی سهروردی به نور و تاکید بر شاخصه‏های مساجد اسلامی). نگارینه هنر اسلامی، 1(3)، 24- 41.
شیرمبک، ایگون (1377). ایده، فرم و معماری. سعید آقایی و محمود مدنی (مترجمان). انتشارات هنر و معماری.
عفیفی، ابوالعلا (1380). شرحی بر فصوص‏الحکم. نصرالله حکمت (مترجم). نشر الهام.
غزالی، محمد (1361). مقدمه کیمیای سعادت. انتشارات بهجت.
قطبی، ثریا و هادوی، اصغر، رهنما، اکبر و باغانی، فاطمه (1393). تحلیل ابعاد و مؤلفه‏های اعتقادی سبک زندگی اسلامی در آموزه‏های رضوی. مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، 18(60)، 435- 450.
کربلایی حسینی‏غیاثوند، ابوالفضل و سهیلی، جمال‏الدین (1397). بررسی نقش مؤلفه های کالبدی محیط در اجتماع پذیری فضاهای فرهنگی با استفاده از تکنیک چیدمان فضا، مورد مطالعاتی: مجتمع‏های فرهنگی دزفول و نیاوران. معماری و شهرسازی آرمان‏شهر، 11(25)، 361-373.
لطیفی، محمدجواد و دیبا، داراب (1399). داده‏کاوی ساختار فضایی مسکن بومی قاجار؛ نمونه موردی: خانه جنگجویان اصفهان. نقش جهان، 10(3)، 163-171.
لطیفی، محمد و مهدوی‏نژاد، محمدجواد و دیبا، داراب (1399). منطق اجتماعی فضا در مسکن بومی قاجار اصفهان. مطالعات جامعه‏شناختی شهری، 10(37)، 102-128.
مسعودی‏نژاد، رضا (1386). مقدمه‏ای بر اسپیس سینتکس. دانشگاه شهید بهشتی.
معماریان، غلامحسین (1381). نحو فضای معماری. صفه، 12(35)، 75-83.
ملازاده، عباس، بارانی‏پسیان، وحید و خسروزاده، محمد (1391). کاربرد چیدمان فضایی در خیابان ولیعصر شهر باشت. مدیریت شهری، 10(29)، 81-90.
مهدوی‏نژاد، محمدجواد (1396). گفتمان معماری سرآمد: الگویی برای نقد آثار معماری معاصر. هویت شهر. 11(30)، 59- 68.
نصر، سیدحسین (1374). هنر و معنویت اسلامی. محمدسعید حنایی ‏کاشانی (مترجم). فصلنامه هنر، 28، 45-52.
همدانی ‏گلشن، حامد (1394). بازاندیشی نظریه «نحو فضا»، رهیافتی در معماری و طراحی شهری؛ مطالعه موردی: خانه بروجردی‏ها، کاشان. هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، 20(2)، 85-92.
Atkins, P., & De Paula, J. (2014). Physical chemistry: Thermodynamics, Structure, and Change. W. H. Freeman, 10th edition.
Fuller, R. B. (1979). Synergetics: Explorations in the Geometry of Thinking. Macmillan Publishing Co., Inc.
Hillier, B. (1996). Space is the Machine: A Configurational Theory of Architecture. Cambridge University Press.
Hillier, B., & Hanson, J. (1984). The Social Logic of Space. Cambridge University Press.
Muller, I., & Weiss, W. (2005). Entropy and Energy: A Universal Competition. Springer-Verlag, Berlin Heidelberg.
Omer, S. (2009). Islamic Architecture: Its Philosophy, Spiritual Significance and Some Early Developments (Towards Understanding Islamic Architecture). Noordeen.
Ostwald, M. J. (2011). The Mathematics of Spatial Configuration: Revisiting, Revising and Critiquing Justified Plan Graph Theory. Nexus Network Journal, Architecture and Mathematics, 13(2), 445-470.
Silveira, D. (2021). What is the Unity Principle of Design?. UX Design.
Turner, A. (2001). Depthmap: A Program to Perform Visibility Graph Analysis. 3rd International Symposium on Space Syntax. Georgia: Georgia Technological Institute