بررسی آثار مدرنیسم در شهرسازی ایرانی ـ اسلامی (موردمطالعه: شهر تبریز)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری شهرسازی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 استادیارگروه شهرسازی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

مدرنیسم، از نظر مکانی، خاستگاه غربی دارد که در عصر نوزایی مطرح شده است. هدف آن هم تبیین توانایی انسان و تسلط صرفاً عقلانی بر خود و جامعه است. شهر اسلامی ـ ایرانی مفهومی برای معرفی شهرهایی متأثر از فرهنگ، آموزه‌های دینی و ارزش‌های اسلامی است؛ یعنی شهرهایی که در کالبد، بافت، وضعیت اجتماعی و همچنین شهرنشینی رنگ و بوی فرهنگ غنی ایران آمیخته با اسلام را دارند. مدرنیسم حقیقت و روح عصر جدید است و تحقق آن مبتنی بر تأسیس مبانی مدرن در تفکر بشر است و در مسیر تاریخی خود با مسئلۀ تغییرشکل شهرها و رشد شهرنشینی و پیدایش نهادهای جدید اجتماعی، حضور مردم در عرصه‌های مختلف و ایجاد نظام‌های قانونی همراه شده است. با انطباق این بحث با واقعیت موجود در ایران، می‌توان گفت که رشد مدرنیسم و شهرسازی مدرن کشور ما، عاری از زمینه‌ها و بسترهای اجتماعی، اقتصادی، فکری و فرهنگی بوده است. توسعه مدرنیسم و شهرسازی، پیش از آن‌که به عوامل ریشه‌ای و محتوایی معطوف باشد، بیشتر در جنبه‌های کالبدی و فیزیکی تجلی‌ یافته است. روش پژوهش حاضر توصیفی ـ تحلیلی است و با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای به بررسی آثار مدرنیسم در شهرسازی اسلامی ـ ایرانی پرداخته و شهر تبریز نمونۀ موردی در نظرگرفته شده است. نتایج حاصل حاکی از آن است که ازجمله آثار مثبت مدرنیسم رونق شهرنشینی و افزایش میزان ساخت‌وسازها و از مهم‌ترین آثار منفی مدرنیسم در شهرسازی تبریز از دست رفتن چهرۀ سنتی آن، فرهنگ غنی ایرانی ـ اسلامی، تغییرات ناموزون و بدقوارۀ کالبدی شهر تبریز، افزایش حاشیه‌نشینی با مهاجرت روستاییان به شهر است.

کلیدواژه‌ها


اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1367). مرآتالبلدان، تصحیح عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، جلد 1. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
اهلرس، اکارت (1380). ایران؛ شهر ـ عشایر ـ روستا (مجموعه مقالات)، ترجمۀ عباس سعیدی. تهران: منشی.
اوستروفسکی، واتسلاف (1371). شهرسازی معاصر، ترجمۀ لادن اعتضادی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
بدری‌فر، منصور (1374). جغرافیای انسانی ایران. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
برمن، مارشال (1392). تجربۀ مدرنیته، ترجمۀ مراد فرهادپور. تهران: طرح نو.
پاپلی یزدی، محمدحسین و رجبی سناجردی، حسین (1382). نظریه‌های شهر و پیرامون. تهران: انتشارات سمت.
پوراحمد، احمد، فرجی ملایی، امین، منوچهری، ایوب و عظیمی، آزاده (1390). تأثیر مدرنیسم بر توسعۀ فضایی ـ کالبدی شهرهای ایرانی ـ اسلامی (نمونۀ تهران). نشریۀ مطالعات شهر ایرانی ـ اسلامی، 2(6)، 47-61.
جابری مقدم، مرتضی‌ هادی (1384). شهر و مدرنیته. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حبیبی، سیدمحسن (1373). نخستین پژواک مدرنیته در ایران. فصلنامۀ گفت‌وگو، (3)، 138-152.
حبیبی، محسن (1384). از شار تا شهر. تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
حبیبی، محسن و اهری، زهرا (1385). معماری و شهرسازی ایران در 1310-1320 هـ ش. اولین پژواک نوآوری و دومین پژواک نووارگی: الگوی تهران. مجلۀ صفّه، 15(42).
حسین اف، ف. م.، حسن‌اوا، آ. آ. و وکیل‌اوا، آ. ز. (1382). برنامه‌ریزی و ساخت شهرهای کوچک، ترجمۀ غلامرضا خسرویان. تبریز: نشر فروزش.
حسین‌زاده دلیر و کریم و هوشیار، حسن (1384). مدرنیسم و تأثیر آن بر معماری و شهرسازی ایران، فصلنامۀ جغرافیا و برنامهریزی، (19)، 207-222.
خیاط‌پور نجیب، مرتضی، رنجبر، احسان و صادقی، قطب‌الدین (1392). افزایش مشارکت شهروندی در طراحی فضای شهری با بهره‌گیری از تکنیک‌های میان‌سنجی (check place) (نمونۀ موردی: محلۀ منیریۀ تهران). اولین کنفرانس معماری و فضاهای شهری پایدار، مشهد.
سروش، عبدالکریم (1373). معرفت، مؤلفه ممتاز مدرنیسم. کیان، (20).
شورای عالی شهرسازی و معماری (1391). مصوبۀ شورای عالی شهرسازی و معماری ایران درخصوص ضوابط و شاخص‌های لازم جهت بازیابی هویت شهرسازی و معماری اسلامی ـ ایرانی، معاونت شهرسازی و معماری وزارت راه و شهرسازی.
صفامنش، کامران (1376). ساختار کالبدی شهر تبریز و تحولات آن در دو سدۀ اخیر. مجلۀ گفت‌وگو، (18)، 33-54.
صمیمی شارمی، علی و پروین، پرتوی (1388). بررسی و سنجش حس مکان در محلات ارگانیک و برنامه‌ریزی‌شده (موردپژوهش: محلات ساغریسازان و بلوار گیلان در شهر رشت). مجلۀ نامۀ معماری و شهرسازی، 2(3)، 23-40.
ضمیران، محمد (1383). مدرنیسم چیست؟ معماری و فرهنگ، 6(18 و 19)، 62-65.
عزیزپور، ملکه (1375):توان‌سنجی محیط طبیعی و توسعۀ فیزیکی (نمونۀ موردی: شهر تبریز). پایان‌نامۀ دکتری دانشگاه تربیت مدرس تهران.
طرح جامع تبریز (1368). ص 380؛ غربی، 1377، ص 89-106
غلامی، یونس (1391)، تحلیلی بر فضاهای شهری موجود برای رسیدن به الگوی شهر ایران ـ اسلامی (نمونة موردی: شهر اصفهان). پایان‌نامۀ دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه اصفهان.
فخاری تهرانی، فرهاد، پارسی، فرامرز و بانی مسعود، امیر (1385). بازخوانی نقشه‌های تاریخی شهر تبریز. تهران: شرکت عمران شهری ایران.
قالیباف، محمدباقر و پورموسوی، سیدموسی (1386). شهرهای جهان اسلامی و رؤیایی با نوگرایی (مدرنیسم). مجلۀ اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، (9 و10)، 206-219.
کاتوزیان، محمدعلی (1366). اقتصاد سیاسی ایران 1: از مشروطیت تا سقوط رضاشاه، ترجمۀ محمدرضا نفیسی. تهران: پاپیروس.
کاستیاتایدز، آنتونی (1381). روح معماری در بنیان مدرنیسم. آبادی، 12(37).
کسروی، احمد (1381). تاریخ مشروطۀ ایران. تهران: امیرکبیر.
کلانتری خلیل‌آباد، حسین، صالحی، سیداحمد و رستمی، قهرمان (1389). نقش تاریخی وقف در شکل‌گیری شهر اسلامی (مطالعۀ موردی: شهر اصفهان). فصلنامۀ مطالعات شهر ایرانی ـ اسلامی، 1(1)، 33-43.
گوله، نیلوفر (1373). سنت و تجدد در کشورهای شبه‌مدرن از دیدگاه جامعه‌شناسی. ماهنامۀ کیان، 4(19).
متولی، صدرالدین و شیخ اعظمی، علی (۱۳۹۲). سیر تحول فضاهای شهری سنتی در شهرهای ایرانی -اسلامی، قبل از مدرنیسم تا‍‍ پ‍‍ست مدرن. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ۱۳۹۲(۱۴)، 51-62.
محمدزاده، رحمت (1384). مدرنیته و شهرسازی (موردمطالعه: بافت قدیم شهر تبریز). رسالۀ دکتری تخصصی. تبریز: دانشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه تبریز.
مشکور، محمدجواد (1352). تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری. تهران: انجمن آثار ملی.
مشهدی‌زاده دهاقانی، ناصر (1390). تحلیلی از ویژگی‌های برنامه‌ریزی شهری در ایران. تهران: انتشارات علم و صنعت ایران.
مک‌لود، دیوید (1386). پست‌مدرنیسم و برنامه‌ریزی شهری. نشریۀ رشد آموزش جغرافیا، 19(69).
نظام‌السلطنه مافی و حسین‌قلی‌خان (1361). خاطرات و اسناد به کوشش معصومه نظام مافی و دیگران، جلد 2 و 3. تهران: نشر تاریخ ایران.
نقی‌زاده، محمد (1378). رابطۀ هویت سنت معماری ایران با مدرنیسم و نوگرایی. فصلنامۀ هنرهای زیبا، (7)، 79-91.
یزدانی، محمدحسین و پوراحمد، احمد (1386). تأثیر مدرنیسم بر تحولات کالبدی شهرهای ایرانی ـ اسلامی، نمونه تبریز. فصلنامۀ تحقیقات جغرافیایی، 22(84)، 29-52.
یزدگرد، فاطمه (1390)، بازآفرینی پایداری با تأکید بر نقش طبیعت در ساختار کالبدی شهرهای ایرانی ـ اسلامی )بررسی موردی: رود درۀ‌ مقصودبیک تهران). فصلنامۀ مطالعات شهر ایرانی ـ اسلامی، 2(5)، 79-94.
Burckhardt, T. (1992). Fez: City of Islam. The Islamic texts Society.
Ferdownsian, F. (2002). Modern and traditional urban design concepts and principles in iran.
Goodchild, B. (1990). Planning and the modern/postmodern debate. The Town Planning Review, 61(2), 119-137.
Irving, A. (1993). The modern/postmodern divide and urban planning. The University of Toronto Quarterly, 62(4), 474-487.
Hatuka, T., & D’Hooghe, A. (2007). After postmodernism: readdressing the role of utopia in urban design and planning. Places, 19(2).