مقایسۀ تطبیقی کاشی‌کاری و کتیبه‌نگاری مساجد مشیرالملک و نصیرالملک

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار معماری، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری داخلی، مؤسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران

3 استادیار گروه هنر اسلامی، مؤسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران.

چکیده

مسجد به‌عنوان بنای مذهبی و مکان عبادت، از مهم‌ترین آثار معماری در دین اسلام محسوب می‌شود و همواره از عالی‌ترین نمونه‌های تزئینات در تاریخ هنر و معماری اسلامی به شمار‌‌ می‌‌‌رود. تزئینات علاوه بر زیباسازی فضا در بالابردن کیفیت فضای روحانی عبادت، نقش مؤثری دارد. در دورۀ قاجار، به علت نفوذ و رواج فرهنگ و اندیشه غرب، ماهیت صورت‌های تزئینی تغییر نموده، از مفاهیم متعالی جدا شده و معانی ملموس‌تر و عینی‌تر یافته است. کاشی‌کاری و کتیبه‌نگاری نقش مؤثری در تزئینات مساجد دورۀ قاجار دارند و تزئینات بسیاری از مساجد این دوره را به خود اختصاص داده‌اند، در حالی ‌که در دوره‌های قبل کمتر موردتوجه قرار گرفته‌‌‌اند. هدف اصلی پژوهش حاضر «شناسایی و طبقه‌بندی نقوش کاشی‌کاری، کتیبه‌ها و خطوط به‌ کار رفته در مساجد نصیرالملک و مشیرالملک» است و در این راستا، سؤال زیر مطرح می‌‌گردد: تزئینات کاشی‌کاری و کتیبه‌های به ‌کار رفته در مساجد نصیرالملک و مشیرالملک چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارند؟ شیوۀ پژوهش مقالۀ حاضر، توصیفی - تحلیلی است. در گام نخست از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و با بهره‌گیری از منابع مکتوب مبانی نظری مرتبط با تزئینات مساجد دورۀ قاجار گردآوری شده و در گام بعدی تزئینات کاشی‌کاری و کتیبه‌نگاری در مساجد مشیرالملک و نصیرالملک به‌صورت تطبیقی مورد مقایسه قرار گرفته‌‌اند. یافته‌های حاصل نشان می‌‌دهند که کاشی‌کاری و کتیبه‌نگاری در تزئینات دورۀ قاجار نقشی اساسی دارند. در این میان، در کاشی‌‌کاری مسجد مشیرالملک نقوش هندسی و در کاشی‌‌کاری مسجد نصیرالملک، نقوش معماری مناظر بر سایر نقوش غلبه دارند، اما در ارتباط با کتیبه‌‌نگاری، در هر دو مسجد به‌صورت مشابه از کتیبه‌های قرآنی با خط ثلث استفاده شده است.

کلیدواژه‌ها


احمدی، محمدرضا؛ و هوایی، فاطمه. (1398). بررسی کتیبه‌های مسجد مشیرالملک شیراز. همایش ملی خوشنویسی و نگارگری. تهران.
اسکارچیا، جیانروبرتو. (1376). هنر صفوی، زند و قاجار. (ترجمه یعقوب آژند). انتشارات مولی. تهران.
اعوانی، غلامرضا. (1357). حکمت و هنر معنوی. انتشارات کروس. تهران.
بزرگمهری، زهره؛ و خدادی، آناهیتا. (1390). آمودهای ایرانی. انتشارات سروش دانش. تهران.
بهپور، باوند. (1384). کتیبه‌نگاری در دورۀ قاجار. هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی.
بورکهارت، تیتوس. (1369). هنر مقدس. (ترجمۀ جلال ستاری). انتشارات سروش. تهران.
بورکهارت، تیتوس. (1392). دیدگاه ارزش‌های جاودان هنر اسلامی. (ترجمۀ سیدحسین نصر). روزنامۀ ایران.
پورزمان، ملیحه؛ و ناصحی، سیدامیررضا. (1397). بررسی مضمون تزئینات نوشتاری و محراب مساجد قدیمی شیراز و تأثیر این مضامین بر روح انسان. مجموعۀ مقالات کنگرۀ بین‌المللی معماری و شهرسازی معاصر پیش‌رو در کشورهای اسلامی.
جمالی، شادی؛ و مراثی، محسن. (1391). بررسی تطبیقی تزئینات کاشی‌کاری در معماری مساجد صفویه و قاجار با تکیه بر چهار مصداق تصویری. دو فصلنامۀ هنرهای تجسمی و کاربردی.
جهان‌بخشی، هانا؛ و شیخی، هانیه. (1394). پژوهشی پیرامون جایگاه تزئینات و نقوش کاشی‌کاری در مساجد ایران. مجلۀ چیدمان.
حاجی‌قاسمی، کامبیز. (1374). یادگاری از گذشته مسجد نصیرالملک شیراز. نشریۀ صفه.
حجازی، سیده فاطمه. (1394). همنشینی رنگ‌ها در تزئینات کاشی‌کاری بنای مسجد نصیرالملک شیراز. کنفرانس بین‌المللی علوم و مهندسی.
ذاکری، سید محمدحسین؛ رمضانی مهریان، سیده نرگس؛ و حکیم‌زاده، پگاه. (1397). بررسی آرایه‌های پیشگاه ورودی (مفصل اتصال بنا با شهر) در مساجد تاریخی شیراز. فصلنامۀ شهر ایرانی‌اسلامی.
رهایی، امید؛ دهدشتی، سمیه؛ و روستایی، امین. (1393). تحلیل و بررسی تزئینات کاشی‌کاری در معماری مسجد نصیرالملک شیراز. اولین کنگرۀ بین‌المللی افق‌های جدید در معماری و شهرسازی. تهران.
ریاضی، محمدرضا. (1394). کاشی‌کاری قاجاری. کتابخانۀ ملی ایران. تهران.
زارعی، هانی؛ و رازانی، مهدی. (1399). همخوانی محتوای کتیبه با محل قرارگیری آن در معماری اسلامی. نشریۀ پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران.
سجادزاده، حسن؛ دریایی، رحمت؛ ابراهیمی، محمدحسین؛ و مصری، سارا. (1396). تعامل الگوی فضایی مسجد مدرسه‌های دورۀ قاجار با معماری وارداتی غرب. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران.
سهرابی نصیرآبادی، مهین؛ و مهاجر، طیبه. (1394). مطالعۀ تطبیقی کتیبه‌های مساجد جامع عتیق، جامع وکیل و نصیرالملک. ششمین کنفرانس بین‌المللی اقتصاد، مدیریت و علوم مهندسی.
سیف، هادی. (1362). محراب، جلوه‌گاه اصیل هنر تزئینی اسلامی. فصلنامۀ هنر.
شایسته‌فر، مهناز. (1380). جایگاه قرآن، حدیث و ادعیه در کتیبه‌های اسلامی. مجلۀ مدرس علوم‌انسانی.
شایسته‌فر، مهناز. (1387). تزئینات کتیبه‌ای مسجد وکیل شیراز. نشریۀ کتاب ماه هنر.
شایسته‌فر، مهناز. (1388). جایگاه کتیبه‌های قرآنی مساجد جامع در گسترش تفکر. مجموعه مقالات قرآن و علم روز قرآن و هنر. بنیاد پژوهش‌های قرآنی حوزه و دانشگاه. دانشگاه تربیت‌مدرس.
شریف‌زاده، عبدالمجید. (1381). دیوارنگاری در ایران (زند و قاجار). انتشارات مؤسسۀ صندوق تعاون سازمان میراث‌فرهنگی کشور. تهران.
شکفته، عاطفه. (1394). مضمون کتیبه‌های قرآنی در محراب‌های گچی عصر ایلخانیان. فصلنامۀ پژوهش‌های معماری اسلامی.
شواکندی، سیده مهدیه؛ و هاشمی زرج‌آباد، حسن. (1399). بررسی تحلیلی مضمون کتیبه‌های دو بنای شاخص قاجاری در شیراز. مطالعات ایران‌شناسی.
شیراوند، سمیه؛ و چیت‌سازیان، امیرحسین. (1393). بررسی نقوش و نمادهای کاشی‌کاری دورۀ قاجار در دو مسجد مدرسۀ آقابزرگ و امام خمینی کاشان. مجلۀ کاشان‌شناسی.
عوض‌نژاد، فرهاد؛ و شیبانی، حمیدرضا. (1399). مطالعه و بررسی رنگ در معماری مسجد نصیرالملک شیراز. نشریۀ علمی مطالعات در دنیای رنگ. شیراز.
غضنفری، پیمان؛ و آرزه، آزاده. (1399). جستاری بر تزئینات مسجد جامع ساری. فصلنامۀ علمی تخصصی مطالعات طراحی شهری و پژوهش‌های شهری.
فضائلی، حبیب‌الله. (1382). تعلیم خط. انتشارات سروش. تهران.
کمالی سروستانی، کوروش. (1384). مساجد تاریخی شیراز. انتشارات فرهنگی و پژوهش دانشنامه. شیراز.
کورن، لورنس. (1391). کتیبه‌های مذهبی در معماری اسلامی. (ترجمۀ عبدالناصر خیاط). کتاب ماه هنر. تهران.
کیانی، محمدیوسف. (1376). تزئینات وابسته به معماری ایران دورۀ اسلامی. سازمان میراث‌فرهنگی کشور. تهران.
کیانی، محمدیوسف. (1379). تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی. انتشارات سمت. تهران.
گرابار، اولگ. (1379). شکل‌گیری هنر اسلامی. (ترجمۀ مهرداد وحدتی دانشمند). انتشارات پژوهشگاه علوم‌انسانی. تهران.
گودرزی، مرتضی. (1388). آیینۀ خیال. سورۀ مهر. تهران.
مریدی‌اصل، زینب. (1400). حکمت معماری اسلامی با تأکید بر تزئینات آجرکاری. دوازدهمین کنفرانس ملی شهرسازی، معماری، عمران و محیط‌زیست.
مظفر، فرهنگ؛ پیراوی‌ونک، مرضیه؛ و اکبرزاده، محسن. (1398). نقد معماری مسجد نصیرالملک شیراز براساس نصوص دینی. نشریۀ علمی باغ نظر.
مکی‌نژاد، مهدی. (1388). سیر تحول کتیبه‌های ثلث در معماری ایران. فصلنامۀ نگره.
نجف‌آبادی‌پور ، میترا. (1393). مطالعۀ رنگ و نقش در مسجد نصیرالملک (شیراز). دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی. تهران.
نیک‌مرام، امین (1392)، بررسی تأثیر تزئینات به‌کاررفته در مساجد در القای حس معنویت، دومین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی.
هدایت، هادی. (1363). هنر کاشی‌کاری تبلوری از ذوق، ارادت و عشق. فصلنامۀ هنر.
هوشیاری، محمدمهدی؛ پورنادری، حسین؛ و فرشته‌نژاد، مرتضی. (1392). گونه‌شناسی مسجد - مدرسه در معماری اسلامی ایران. دوفصلنامۀ مطالعات معماری ایران. کاشان.