مسجد مدرسه چهارباغ اصفهان: موزه پایدار هنر اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکترای معماری، دانشکده عمران معماری و هنر، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 استادیار گروه تخصصی هنر، دانشکده عمران معماری و هنر، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

مسجد مدرسه چهارباغ اصفهان، یادگاری ارزشمند از هنر و معماری عصر صفوی به شمار می‌آید که باگذشت بیش از سه قرن همچنان شکوه و عظمت خود را حفظ نموده است. شناخت مبانی و اصول به کار گرفته شده در طراحی و ساخت کالبد این بنا و تمهیدات اندیشیده شده در جهت مانایی اجتماعی و تاریخی آن می‌تواند الگویی برای معماری امروز، به‌منظوررسیدن به تعالی از حیث صورت و معنا باشد. هدف از پژوهش حاضر تبیین و تحلیل جنبه‌های مختلف پایداری و پایایی این بنا و کشف ویژگی‌های منحصر به فرد کالبدی و فضایی آن می‌باشد. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و گردآوری اطلاعات به صورت اسنادی و میدانی صورت پذیرفته است. بدین منظور به شیوه کیفی، جنبه‌های اقلیمی، اجتماعی، اقتصادی، تاریخی و زیبایی با در نظر گرفتن ویژگی‌های کالبدی، معنایی و معنوی بنا مورد تحلیل و ارزیابی قرار می‌گیرد. نتایج حاصل گویای آن است که بنای مسجد مدرسه چهارباغ نه تنها از حیث زیست‌محیطی مشخصه‌های اقلیمی را مد نظر داشته تا محیطی مطبوع و همساز با طبیعت پیرامون را فراهم سازد، بلکه از لحاظ اجتماعی و اقتصادی نیز پایدار بوده است. به‌کارگیری هنر اسلامی در آرایه‌های سطوح پوششی، بنا را از نظر زیبایی نیز مانا ساخته است. به نحوی که می‌توان گنجینه‌ای از هنر و معماری پویا و ماندگار را در آن به نظاره نشست. 

کلیدواژه‌ها


احمدی مقدم، ابوطالب؛ گلجان، مهدی؛ و یلفانی، رامین. (1400). نقش مدارس شیعی عصر صفوی در توسعه فرهنگ و تمدن اسلامی با تأکید بر دو مدرسه خان شیراز و مدرسه چهارباغ. نشریه پژوهشهای اعتقادی کلامی (علوم اسلامی). دوره 10. شماره 41.
آقا داودی، محی‌الدین. (1398). واکاوی آرایه‌های معماری بناهای علمی مذهبی عصر صفویه؛ نمونه‌های مورد مطالعه (ملاعبدالله، چهارباغ و علیقلی آقا). نشریه علمی تاریخی فرهنگ و تمدن اسلامی. سال 10. شماره 37.
آقا داودی، محی‌الدین؛ و زکریای کرمانی، ایمان. (1396). تحلیل مضامین و کارکردهای کتیبه‌های مدارس عصر صفویه اصفهان نمونه موردی: مسجد مدرسه چهارباغ. نشریه علمی پژوهشی مطالعات هنر اسلامی. سال سیزدهم. شماره 26. بهار و تابستان.
آقا داودی، محی‌الدین؛ و زکریای کرمانی، ایمان. (1396). کتیبه‌های مدارس عصر صفویه به‌مثابه رسانه‌های نمادین هنر شیعی نمونه موردی: مسجد- مدرسه چهارباغ اصفهان. فصلنامه علمی- پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال هشتم، شماره 28.
آیوازیان، سیمون. (1377). حفظ ارزش‌های معماری سنتی در معماری معاصر ایران. فصلنامه هنرهای زیبا. شماره 2.
بمانیان، محمدرضا؛ مؤمنی، کوروش؛ و سلطان‌زاده، حسین. (1390). بررسی تطبیقی نقوش کاشی‌کاری دو مسجد مدرسه چهارباغ و سید اصفهان. مطالعات تطبیقی هنر. دوره 1. شماره 2.
پیرنیا، محمدکریم. (1387). سبک‌شناسی معماری ایران. انتشارات سروش دانش. تهران.
توسلی، محمود. (1353). معماری اقلیم گرم و خشک. انتشارات مروی. تهران.
حسینی، سید هاشم؛ و طاوسی، محمود. (1385). تحول هنر کتیبه‌نگاری عصر صفوی با توجه به کتیبه‌های صفوی مجموعه حرم مطهر امام‌رضا. کتاب ماه هنر. شماره 91 و 92.
خانی، سمیه؛ صالحی کاخکی، احمد؛ و تقوی‌نژاد، بهاره. (1391). بررسی تطبیقی معماری و تزئینات مدرسه غیاثیه خرگرد و مدرسه چهارباغ اصفهان. مطالعات تطبیقی هنر. دوره 2. شماره 4.
خدابخشی، شهره؛ و مفیدی، سید مجید. (1380). ساخت‌وساز پایدار در ارتباط با معماری سنتی ایران. سومین همایش ملی انرژی ایران. تهران.
خواجه احمد عطاری، علی‌رضا؛ آقا داودی، محی‌الدین؛ و تقوی‌نژاد، بهاره. (1397). تطبیق و تحلیل ساختار معماری و تزئینات دو مسجد مدرسه چهارباغ و علیقلی آقا. پژوهش‌های ایران‌شناسی. سال 8. شماره 1.
ریاحی، محمدحسین. (1374). مدرسه چهارباغ. نشریه فرهنگ اصفهان. شماره 1.                  
ریاحی، محمدحسین. (1385). ره‌آورد ایام (مجموعه مقالات اصفهان‌شناسی). چاپ اول. اصفهان. سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری.
زرآبادی، زهرا سادات (سعیده)؛ و توکلی، نیکی. (1388). شاخص‌شناسی توسعه پایدار شهری. دومین همایش ملی انتخاب برترین‌های پژوهش و نوآوری در حوزه مدیریت شهری.
زندیه، مهدی؛ و پروردی‌نژاد، سمیرا. (1389). توسعه پایدار و مفاهیم آن در معماری مسکونی ایران. فصلنامه مسکن و محیط روستا. دوره 29. شماره 130.
سهرابی، سیامک. (1395). درون‌پروری انسان در معماری سنتی ایران با محوریت تزئینات برگرفته از طبیعت (نمونه موردی: پوسته گنبد مدرسه چهارباغ اصفهان). چهارمین کنگره بین‌المللی عمران. معماری و توسعه شهری. تهران.
سیوری، راجر. (1372). ایران عصر صفوی. ترجمه: کامبیز عزیزی. انتشارات مرکز. تهران.
شایسته‌فر، مهناز. (1386). تجلی نام علی در کتیبه‌های اصفهان. کتاب ماه هنر.
شیمل، آنه ماری. (1381). خوشنویسی اسلامی. ترجمه: مهناز شایسته‌فر. چاپ اول. مؤسسه مطالعات هنر اسلامی. تهران.
طغرالجردی، سید مجید هاشمی؛ و کوثر، فاطمه. (1397). همنواختی کتیبه و نقوش هندسی با فرهنگ ایرانی اسلامی در بناهای صفوی. (مطالعه موردی: مدرسه چهارباغ اصفهان). دومین همایش ملی مستندنگاری میراث طبیعی و فرهنگی. تهران.
طغیانی، شیرین؛ و نقی زاده، محمد؛ و حمزوی، راضیه؛ و فنایی، زهرا. (1396). نقش واسط علوم رفتاری بر انتقال فرهنگ در فضاهای آموزشی با رویکرد تحلیلی توصیفی به باغ مدرسه‌ها در دوره صفویه. نشریه پژوهش و برنامه ریزی شهری. سال هشتم. شماره سی و یکم.
طهوری، نیر. (1386). مقام بهشت در هنرهای سنتی ایران. مجله خیال. شماره 16.
طهوری، نیر. (1386). نقدی بر دیدگاه‌های مورخان هنر و معماری اسلامی. گلستان هنر. شماره 7.
طهوری، نیر. (1387). خاستگاه زیبایی و هنر در سنت ایرانی. نشریه پژوهشنامه فرهنگستان هنر. شماره 10. 
ظغیانی، شیرین؛ و نقی‌زاده، محمد؛ حمزوی، راضیه؛ و فنایی، زهرا. (1396). نقش واسط علوم رفتاری بر انتقال فرهنگ در فضاهای آموزشی با رویکرد تحلیلی توصیفی به باغ مدرسه‌ها در دوره صفویه. نشریه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری. سال هشتم. شماره 31.
عطاری، علی‌رضا خواجه احمد؛ آقا داودی، محی‌الدین؛ و تقوی‌نژاد، بهاره. (1397). تطبیق و تحلیل ساختار معماری و تزئینات دو مسجد مدرسه جهارباغ و علیقلی آقا. پژوهش‌های ایران‌شناسی. سال 8. شماره 1. بهار و تابستان 1397. صص 17-36.
غروی الخوانساری، مریم. (1384). مدرسه محله: کانون فرهنگی- اجتماعی سازمان‌دهنده محله. فصلنامه هنرهای زیبا. شماره 21.
قبادیان، وحید. (1393). بررسی اقلیمی ابنیه سنتی. انتشارات دانشگاه تهران.
کسمایی، مرتضی؛ و احمدی‌نژاد، محمد (1385). اقلیم و معماری. انتشارات خاک. تهران.
کیانمهر، قباد؛ تقوی‌نژاد، بهاره. (1391). مطالعه تطبیقی مابین کتیبه‌های کاشی‌کاری مدرسه چهارباغ اصفهان و باورهای عصر صفویه. نشریه پژوهش‌های تاریخی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. سال سوم. شماره دوم.
کیانی، محمد یوسف. (1386). تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی. انتشارات سمت. تهران.
لطفی، صدیقه؛ و منوچهری میاندواب، ایوب. (1390) تحلیل ابعاد عینی و ذهنی دسترسی به تسهیلات محله‌ای در کیفیت زندگی شهری. فصلنامه هنرهای زیبا. شماره 46.
مجدزاده صهبا، جواد. (1321). مدرسه چهارباغ (1). نشریه مهر. شماره 3. 
مجدزاده صهبا، جواد. (1321). مدرسه چهارباغ (1). نشریه مهر. شماره 4.
محمودی، محمدمهدی؛ و نیک‌قدم، نیلوفر. (1387). کاهش آلودگی‌های محیطی ناشی از توسعه مسکن با راهکارهای طراحی معماری (مطالعه موردی: بافت‌های مسکونی پیرامون تهران). فصلنامه هنرهای زیبا. شماره 35.
محمودیان، سید محمود (1379). تأثیر وقف بر توسعه پایدار (مطالعه موردی: مدرسه چهارباغ اصفهان. نشریه میراث جاویدان. سال 8. شماره 30.
معماریان، غلامحسین. (1387). آشنایی با معماری مسکونی ایرانی گونه شناسی برون گرا. انتشارات سروش دانش. تهران.
مکی‌نژاد، مهدی (1388). سیر تحول کتیبه‌های ثلث در معماری ایران صفوی تا قاجار. نشریه نگره. شماره 13.
موسوی فریدنی، محمدعلی. (1378). اصفهان از نگاهی دیگر. نقش خورشید. اصفهان.
مهدی نژاد، جمال الدین؛ و ضرغامی، اسماعیل؛ و سادات، سیده اشرف. (1394). رابطه انسان و طبیعت در باغ ایرانی از منظر معماری اسلامی. فصلنامه علمی پژوهشی نقش جهان. شماره 1-5.
نریمیسا، منا؛ و کابلی، احمدرضا. (1398). تأثیر باغ در بناهای دوره صفویه (نمونه موردی: مدرسه چهارباغ اصفهان). سومین کنگره بین‌المللی عمران. معماری و شهرسازی معاصر. تهران.
نصر، سید حسین. (1359). علم و تمدن در اسلام. ترجمه: احمد آرام. انتشارات خوارزمی. چاپ دوم. تهران.
نصیری مقدم، محمد نادر. (1373). وقف‌نامه مدرسه چهارباغ اصفهان. نشریه میراث جاویدان. شماره 8.
نوروزی قره قشلاق، حسین؛ و آقا داوی، محی‌الدین. (1399). تحلیل همنواختی آرایه‌های تزئینی و معماری در بناهای علمی- مذهبی عهد صفویه و قاجار (نمونه مورد مطالعه: مسجد مدرسه چهارباغ و رکن الملک اصفهان). نگارینه (هنراسلامی). دوره 7. شماره 9.
ولی‌بیگ، نیمت؛ رحیمی آریایی، افروز؛ رهروی پوده، ساناز؛ و عزیزپور، شادابه. (1392). اقلیم و معماری پایدار در مجموعه چهارباغ اصفهان (مدرسه، بازار، کاروانسرا، فضای سبز). کنفرانس معماری و شهرسازی و توسعه پایدار با محوریت از معماری بومی تا شهر پایدار. مشهد.
همایی، ماهدخت. (1394). وقف‌نامه مدرسه چهارباغ اصفهان. انتشارات نشر هما. تهران.
هنرفر، لطف‌الله. (1349). چهارباغ اصفهان، نشریه هنر و مردم. شماره 96.
هنرفر، لطف‌الله. (1354). باغ هزار جریب و کوه صفه (بهشت شاه عباس). نشریه هنر و مردم. دوره 14. شماره 157.
یوسفی، ماندانا. (1387). سیر تحول نماهای چینه ای و خشتی در معماری ایران. فصلنامه معماری و فرهنگ. پیاپی 38.
Pope, Arture Upham. (1997). A survay of persian art, from prehistor timesto present. London: scolar press.
Wilber, Donald. (1969). Iranian Gardens and its Slopes; trans. By: Saba M. Book Translation and Publishing Corporation .