تحلیل سلسله‌مراتب حرکتی در مجموعۀ آرامگاه احمد جام تربت جام خراسان رضوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری معماری ، گروه معماری دانشگاه تهران جنوب

2 2. استادیار معماری، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، گروه معماری دانشگاه تهران جنوب، تهران، ایران

3 استادیار مطالعات معماری ایران و مرمت، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

یکنواختی فضای معماری عمر بنا را کوتاه، غیرکاربردی و در مخاطبان احساس نارضایتی ایجاد می‌کند . شناسایی عوامل ایجادکنندۀ سلسله‌مراتب حرکتی در بنا در پیشبرد و تنوع فضایی نقش مؤثری دارد. مفاهیم سلسله‌مراتب  حرکت پیوسته در فلسفه ایران مطرح بوده است. حال این سؤال مطرح می‌شود که بنای آرامگاه عارفی مانند شیخ احمد جام سـیر تغییـرات سلسـله‌مراتـب حرکتی و پیوند آن با مفاهیم حرکت و سلسله‌مراتب در مفاهیم فلسفی ایران چگونــه بــوده اســت. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی و جمع‌آوری داده‌ها ازطریق مطالعۀ کتابخانه‌ای و اسنادی انجام شده است. یافته‌های پژوهش سلسله‌مراتب حرکتی در هفت اصل و هریک از این مراحل، در چهار مرتبۀ حرکتی برای آرامگاه دسته‌بندی شدند و مشخص شد که حرکت فیزیکی تا معنایی باید در هر مرحله انجام شود تا ذهن انسان برای صعود به مرحلۀ بالاتر آماده شود. مبانی نظری تحقیق در چهار عامل معماری، شامل ۱. عملکرد؛ ۲. معنایی (تزئینات، تناسبات، نمادسازی)؛ ۳. بصری (نور و سایه، اختلاف سطح، ریتم)؛ ۴. فیزیکی (هندسه، محور، توالی) دسته‌بندی شدند. نتایج تحقیق نشان داد که حضور سلسله‌مراتب حرکتی در مجموعۀ آرامگاه، موجب شکل‌گیری این مجموعه در پس ایده‌های معمارانۀ این بنا در شهر و ترغیب مخاطبان به حضور در آرامگاه است.

کلیدواژه‌ها


احمدنژاد، فرهاد (1399). بررسی مفاهیم حرکت و زمان در معماری ایرانی. معماری‌شناسی، ۳(۱۵)، ص ۱-۸.
بقایی، عبدالله و رئیس سمیعی، محمدمهدی (1395). بازشناسی و تبیین مفهوم نور و ظلمت از دیدگاه سهروردی در معماری اسلامی. دومین کنگرۀ بین‌المللی علوم زمین و توسعۀ شهری. شرکت کیان طرح دانش و پژوهشکدۀ جهاد دانشگاهی واحد استان آذربایجان شرقی.
جامی، اسما، میرزایی، رضا، سیدالحسینی، سیدمسلم و حیدری، احمد (1401). ارزیابی تأثیر نور روز بر ایجاد اتمسفر معماری مسجد (نمونۀ موردی: مساجد آرامگاهی شیخ جام)». فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، ۱(۱۱)،۵۵-۷۴.  Doi:10.52547/ciauj.7.1.55
حیدر نتاج، وحید و صنعتی، زهره ( 1398). بازشناسی پلان باغ ایرانی در مجموعۀ شیخ احمد جام، مجلۀ منظر ،۱۱(۴۶)، 6-13، doi: 10.22034/MANZAR.2019.84289
خسروی، محمدباقر، آقایی‌مهر، معین و خیاط زنجانی، محمد (1398). مطالعۀ تطبیقی اندیشه‌های شیخ اشراق و معماری شیوۀ اصفهانی. پنجمین کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی، مرکز همایش‌های بین‌المللی صدا و سیما تهران.
دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه. تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران جلد 6، ص 8864
دی کی چینگ، فرانسیس (۱۴۰۰). معماری فرم، فضا و نظم، ترجمۀ کوروش محمودی، سارا طورانیان، کیوان ایرملو، تهران: انتشارات آینده‌سازان
دیبا، داراب (1373). مفاهیم و اصول بنیادی ایران. مجلۀ معماری و فرهنگ، 15، ص 102-107
رضازاده اردبیلی، مجتبی و انصاری، حمیدرضا (1390). تأثیر تفکر طریقت بر شکل‌گیری مجموعۀ مزار شیخ صفی‌الدین اردبیلی. نشریۀ هنرهای زیبا – معماری و شهرسازی، ۳(۴)، 81-96. doi: 20.1001.1.22286020.1390.3.4.7.7
زارعی، علی و لاله، هایده (1395). بررسی نقش و اهمیت مجموعۀ آرامگاهی شیخ احمد جامی در روند تحولات شهرسازی شهر تاریخی تربت جام (از دورۀ سلجوقی تا اواخر دورۀ پهلوی). پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، ۶(۱۰)، 173-192.doi: 10.22084/NBSH.2016.1553
سروش، عبدالکریم (1378). نهاد ناآرام جهان. تهران: انتشارات صراط.
ســـلطانزاده، حســـین (1372). فضاهـــای ورودی در معمـــاری ســـنتی ایـــران. تهـــران: دفتـــر پژوهش‌های فرهنگی تهران، انتشارات شهرداری تهران.
صابر مقدم، فرامرز (1347). «تجلیگاه عرفان، هنر و معماری»، نشر سمبله
صابرمقدم، فرامرز، خمسه، هایده و مرتضایی، محمد (1400). پژوهشی بر مؤلفه‌های معماری، معناشناسی کتیبه‌ها و عناصر تزئینی ملوک «آل‌کرت» در گنبدخانۀ مجموعۀ شیخ جام. مطالعات باستان‌شناسی، ۱۳(۳)، ۱۴۳-168. Doi: 10.22059/JARCS.2021.303864.142885
طبسی، محسن و جامی، اسما (1385). دستور زبان فضا در معماری مساجد، مجموعه آرامگاهی جام، معماری وساختمان، ۷(۱)،‌۵۵-۷۴.
طبســـی، محســـن و فاضل‌نسب، فهیمه (1391). بازشناســـی نقـــش و تأثیـــر جریان‌هـــای فکـــری عصـــر صفـــوی در شـــکل‌گیری ورودی مســـاجد مکتـــب اصفهـــان. نشـــریۀ هنرهـــای زیبـــا. ۱۷(۳)، ص 81-90، doi:10.22059/JFAUP.2012.30376
طبیبیان، منوچهر، چربگو، نصیبه و عبدالهی مهر، انسیه (1390). بازتاب اصل سلسله‌مراتب در شهرهای ایرانی ـ اسلامی. آرمان‌شهر، ۴(۷)، 63-76
عسگری، نسیم (1393)، نگاهی به معماری ایرانی در گذرگاه تاریخ از آغاز تا دورۀ قاجار. تهران: انتشارات مارلیک.
ماتالک، جان (1379). آشنایی با طراحی محیط و منظر. تهران: سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهر تهران: مؤسسۀ نشر شهر.
مطهری، مرتضی و اعتصامی، محمدمهدی (۱۳۸۰). حرکت و زمان در فلسفۀ اسلامی: درس‌های اسفار. تهران: انتشارات حکمت.
مهدوی‌نژاد، محمدجواد و نا گهانی، نوشین (1390). تجلی مفهوم حرکت در معماری معاصر ایران. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ۱(۳)، 21- 34. https://sid.ir/paper/177333/en
ندیمی، هادی (1378). مجموعه مقالات دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران: حقیقت نقش. ج ۲. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
نصـــر، ســـیدحســـین (1375). هنر و معنویت اســلامی. ترجمـــۀ رحیم قاســـمیان، تهران: دفتـــر مطالعات دینی هنر.
یداللهی، سپیده و ادیبان، محمد (1398). بررسی سلسله‌مراتب ورود به مساجد، پژوهش‌های مرمت و معماری ایرانی و اسلامی، ۲(۲)، 9-26.
Gibson, J. (1980). A prefatory essay on the perception of surfaces versus the perception of markings on a surface. The perception of pictures
Hillier, B., Penn, A., Hanson, J., Grajewski, T., & Xu, J. (1993). Natural movement: or, configuration and attraction in urban pedestrian,movement. Environment and Planning B: planning and design, volum 20(1), 29-66.‏ doi.org/10.1068/b200029
Jones, P. B., & Meagher, M. (Eds.). (2015). Architecture and Movement: The Dynamic Experience of Buildings and Landscapes. Routledge. doi.org/10.4324/9781315764771
Long, Y., Baran, P. K., & Moore, R. (2007, June). The role of space syntax in spatial cognition. In Proceedings of the sixth international space syntax symposium, Istanbul, Turkey (pp. 12-15).‏
Mirhosseini, S. M., Ansari, M., & Bemanian, M. (2018). Spatial hierarchy in Iranian mosques (case study: Jame Mosque of Yazd). International Journal of Applied Arts Studies (IJAPAS), 3(4), 49-60. https://magiran.com/p2016500
Wineman, J. D., & Peponis, J. (2010). Constructing spatial meaning: Spatial affordances in museum design. Environment and Behavior42(1), 86-109. doi.org/10.1177/0013916509335534
www.memarnet.com‏
https://www.memarnet.com/