مطالعۀ تطبیقی عوامل سازندۀ ساختار مناظر آیینی دین اسلام و زرتشت (مطالعۀ موردی: آتشگاه آدریان و مسجد کبود)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

2 دانشجوی دکتری، گروه معماری منظر، واحد بین‌المللی ارس، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

چکیده

یکی از عرصه‌هایی که اندیشه، مفاهیم فکری و فلسفی و آداب‌ورسوم بشر در طول تاریخ در آن نمود یافته است، معماری و سازه‌های معماری بناهاست و بشر از این طریق در تلاش بوده تفاوت‌های فرهنگی خود را با ملل دیگر به رخ بکشد. آثار برجای‌مانده از بناها و اماکن مذهبی و تاریخی نشان می‌دهند که در طول تاریخ، آمیزه‌های دینی به‌منظور محرزکردن موجودیت خود و جاودانه‌ساختن آمیزه‌های دینی از هنرهای تجسمی بهره جسته‌اند که یکی از نمونه‌های بارز آن معماری است که همواره ارتباط تنگاتنگی بین هنر و معماری و آیین‌های مذهبی وجود داشته و با نمود ظاهری پیداکردن آیین‌های مذهبی، باعث شده این اماکن خود به‌منزلۀ نمادی از آیین‌ها در‌آیند. با توجه‌ به اهمیت موضوع، مقالۀ حاضر به دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش است که دین اسلام و زرتشت چگونه در فرم‌یابی اماکن مذهبی خود تأثیر گذاشته‌اند؟ به‌منظور پاسخ‌گویی به این پرسش از روش مطالعۀ تطبیقی ـ تاریخی استفاده شده و اساس گردآوری اطلاعات و داده‌ها به‌ روش کتابخانه‌ای و میدانی استوار بوده است. نتایج حاصل از بررسی تطبیقی نمونه‌های مطالعه‌شده نشان داده‌اند که مسجد کبود و آتشگاه آدریان قوام و زیبایی و ذوق هنری خود را از اندیشه‌ها و آمیزه‌های دینی اسلام و زرتشت به ‌عاریت گرفته‌اند. درنهایت با مقایسۀ تطبیقی مسجد کبود و آتشگاه آدریان گفتنی است که مفاهیم و آمیزه‌های دین اسلام در تمامی جنبه‌های منظر آیینی جلوه نموده است؛ هم در نماد و اسطوره هم در کالبد، اما به‌لحاظ فعالیت و عملکرد و مراسم‌هایی که در مسجد کبود برگزار می‌شود در قیاس با آتشگاه کمتر به‌نظر می‌رسد و منظر آیینی زرتشتی در این مجموعه بیشتر به‌دلیل مراسم‌ها و نمادهایی که در مجموعه وجود دارد به تصویر کشیده می‌شود.

کلیدواژه‌ها


ابرقویی فرد، حمیده، صابونچی، پریچهر و فرزین، احمدعلی (1397). بازخوانی نقش مناظر آیینی در هویت‌بخشی به شهرهای ایرانی. باغ نظر، 15(65)، 12-5.
افشار، حمید، خمسه، هایده و بهرام‌زاده، محمد (1399). بررسی معماری مذهبی اقلیت‌های دینی و رؤیت‌پذیری آن‌ها در بافت شهر تهران. مطالعات باستان‌شناسی پارسه، ۴(۱۴)، ۱۸۵-202.
اوشیدری، جهانگیر (1379). نور آتش آتشکده در آیین زرتشت. تهران: انتشارات سعدی.
بمانیان، محمدرضا (1386). بررسی نقش خدامحوری در معماری مسلمانان. نشریۀ بین‌المللی علوم مهندسی دانشگاه علم و صنعت ایران، ۱۸(۵)،‌ ۴۴-۳۷.
پرمون، هما (1392). نقش مذهب در شکل‌گیری ساختارهای شهری .ماهنامۀ الکترونیکی سروستان. ۲۴،‌ ۲۱-۳۲.
تاورنیه، ژان باستیه (1383). سفرنامه تاورنیه. ترجمۀ حمید ارباب شیرانی، تهران: انتشارات نیلوفر.
ترابی طباطبایی، سیدجمال (1379). مسجد کبود (فیروزه اسلام). تبریز: انتشارات مهدآزادی.
حائری مازندرانی، محمدرضا (1388). خانه، فرهنگ، طبیعت: بررسی معماری خانه‌های تاریخی و معاصر، تهران: انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی معماری و شهرسازی.
حجت، عیسی و نصیرنیا، پیمان (1393). بازشناسی منزلت مسجد کبود در ساختار شهر تبریز. نشریۀ هنرهای زیبا، ۱۹(۳)، ۶۷-۷۴.
حسین‌پور میزاب، منصور (1391). زیبایی‌شناسی کاشی‌کاری در مسجد کبود تبریز. فصل‌نامۀ هنرهای تجسمی، ۵(۱۳)، ۸۵-۹۲.
حقیقت‌بین، مهدی و علیدوست ماسوله، ساناز (1398). مطالعۀ تطبیقی رمزهای آیینی و فرهنگی در منظرپردازی باغ‌های ایرانی و چینی. باغ نظر. ۱۶(۷۷)، ۲۹-42.
خاک‌زند، مهدی و تیموری گرده، سعیده (1394). بررسی تأثیر آیین‌های عاشورایی بر منظر شهری و خاطرات جمعی از دیدگاه شهروندان. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 19، ۵۵-۶۳.
دادور، ابوالقاسم و برازنده حسینی، مهتاب (1389). مطالعۀ تطبیقی آتشکده‌های زرتشتی و استوپاهای بودایی. نقش‌مایه، ۳(۶)، ۷-20.
دیزانی، احسان (1392). ساختار شکل در ابنیۀ آیینی اسلام. فصل‌نامۀ هنر و تمدن شرق. ۱(۲)، ۱۲-۱۷.
زرین‌کوب، عبدالحسین و فرای، ریچارد نلسون (1394). تاریخ ایران کیمبریج. ترجمۀ حسن انوشه. تهران: انتشارات امیرکبیر.
زندیه، مهدی (1398). تأثیر دین بر گسترش معماری در ایران و جهان. پژوهش‌های علم و دین، ۱۰(۱)، ۱۸۷-203.
طبیب‌زاده، کیمیا سادات (1391). تأثیر اعتقادات دینی در معماری زرتشتی، تهران: انتشارات طحان.
کبیر صابر، محمدباقر، مظاهریان، حامد و پیروی، مهناز (1393). ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز. مطالعات معماری ایران، 3(6)، 5-23.
کوثری، مسعود (1390). هنر شیعه در ایران. جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، ۳(۱)، ۵-۳۴.
محمدیان، فخرالدین، صالحی کاخکی، احمد و نوروززاده چگینی، ناصر (1395). فرایند و چگونگی شکل‌گیری معماری آیینی یارسان. فصل‌نامۀ علمی اثر. ۳۷(۷)، ۹۳-108.
مشکور، محمدجواد (1352). تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری. تهران: سلسله انتشارات آثار ملی ایران.
معماریان، غلامحسین، هاشمی طغرالجردی، سید مجید و کمالی‌پور، حسام (1389). تأثیر فرهنگ دینی بر شکل‌گیری خانه، مقایسۀ تطبیقی خانه در محلۀ مسلمانان، زرتشتیان و یهودیان کرمان. تحقیقات فرهنگی ایران. ۳(۲)، ۱-۲۵.
ملکشاهی، غلامرضا (1380). تغییرات ساختاری در اماکن مذهبی شهرهای اسلامی. پژوهش‌نامۀ علوم انسانی و اجتماعی. ۱(۳)، 183-161.
منصوری، سید امیر (1392). منظر آیینی. مجلۀ منظر، ۵(۲۴)، 5-6.
مهدی­نژاد، جمال‌الدین، عظمتی، حمیدرضا و صادقی علی‌آباد، علی (1398). اولویت‌بندی و تفحصی بر اصول و ارزش‌های معماری ایرانی دورۀ اسلامی، مبتنی بر تجلی معنا در عناصر کالبدی معماری (با استعانت از آیه 23 سوره مبارکه حشر). فصل‌نامۀ پژوهش‌های معماری اسلامی. ۷(۲)، 50-68.
ناس، جان بایر (1345). تاریخ جامع ادیان. ترجمۀ علی‌اصغر حکمت. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
نیبرگ، هنریک ساموئل (1383). دین‌های ایران باستان. ترجمۀ سیف‌الله نجم‌الدینی. همدان: انتشارات دانشگاه باهنر.
Pirnia, MK. (1998). Stylistics of Iranian architecture. Compiling and collecting GH memarian. Soroush Publications knowledge.