تبیین معیارهای مرمت نواحی کمبود برای کتیبه‌های نوشتاری بناهای دورۀ اسلامی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری مرمت اشیاء فرهنگی و تاریخی دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

2 استاد گروه مرمت، دانشکدۀ حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

10.22133/isia.2024.407707.1055

چکیده

کتیبه‌های نوشتاری بخش مهمی از میراث فرهنگی جهان به‌شمار می‌روند. اهمیت توجه به طرح مسئله در پژوهش حاضر از این لحاظ است که با نگاهی به مبانی نظری مرمت و با توجه به مطرح‌بودن مقولۀ خط و خوشنویسی درمورد کتیبه‌ها، توجهی به معیارهایی برای مرمت کتیبه‌ها نشده است و همین امر باعث شده رویکردهای متنوعی در مرمت این دسته از آثار دیده شود. با توجه به حجم چشمگیر عملیات مرمتی در کشور، درنظرگرفتن معیارهایی برای مرمت نواحی کمبود کتیبهها می‌تواند به جلوگیری از مرمت‌های نادرست و سلیقه‌ای این آثار کمک شایانی کند. به‌همین‌منظور، برای رسیدن به معیارهایی در مرمت کتیبه‌های نوشتاری بناهای دورۀ اسلامی کوشش شد تا در کنار مطالعات کتابخانه‌ای به مطالعات میدانی نیز پرداخته شود و مهم‌ترین عواملی که در مرمت نادرست و سلیقه‌ای کتیبه‌های نوشتاری دخیل‌اند شناسایی شوند. همچنین تلاش شد اصولی که در هنگام عملیات مرمت اجرا می‌شوند استخراج و دسته‌بندی شوند تا بتوان از این منظر، ضمن شناخت متغیرها و عوامل مؤثر در شکل‌گیری کتیبه‌های نوشتاری، رویکردهای مرمتی را در راستای مرمت هرچه بهتر کتیبه‌ها ارتقا بخشید. از طرفی با عنایت به مبانی نظری مرمت، توجه به مبانی هنرهای تجسمی و قواعد حاکم بر هنر کتیبه‌نگاری، که مطالعه و بررسی شدند، و پس از ارزیابی اطلاعات در موارد مطالعه‌شده، دوازده معیار برای مرمت کتیبه‌ها استخراج و در نظر گرفته شدند. روش تحقیق این مقاله از نوع کیفی، روش‌های یافته‌اندوزی در این پژوهش، مشتمل بر مطالعات میدانی، رجوع به منابع متعدد و مطالعات کتابخانه‌ای و از نظر هدف کاربردی است.

کلیدواژه‌ها


اردلان، نادر، و لاله بختیار (‌1380). حس وحدت. تهران: نشر خاک.
استانلی‌پرایس، نیکلاس، کربی تالی پسر، مانسفیلد و ملوکو واکارو، آلساندرا (‌1395). خوانش‌هایی در حوزۀ حفاظت؛ جستارهای تاریخی و فلسفی در حفاظت از میراث فرهنگی. ترجمه، تدوین و مقدمۀ رسول وطن‌دوست. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
افشار نادری، شهلا (1373). بررسی تزئینات سردرب مسجد جورجیر اصفهان. پایان‌نامۀ کارشناسی دانشگاه هنر اصفهان. دانشکدۀ مرمت.
ای. ویور، مارتین (1356). بررسی مقدماتی درباره مسائل حفاظتی پنج بنای تاریخی ایران. ترجمۀ کرامت‌الله افسر. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
آیت‌اللهی، حبیب‌الله (1376 ). مبانی هنرهای تجسمی. تهران: سمت.
بختیاری‌فرد، حمیدرضا ( 1388). رنگ و ارتباطات. تهران: فخراکیا.
براندی، چزاره (1387). تئوری مرمت. ترجمۀ پیروز حناچی. تهران: دانشگاه تهران.
چاره‌ساز، محسن (1394). حفاظت و مرمت محراب ایلخانی مسجد جامع ارومیه. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان غربی.
حمزوی، یاسر (1387). گزارش طرح مرمت تزئینات بقعۀ ستی فاطمه یزد. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
حمزوی، یاسر (1388). گزارش حفاظت و مرمت کتیبۀ نقاشی هشتی ضلع شرقی مسجد جامع کبیر یزد. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
حمزوی، یاسر (1393). گزارش حفاظت و مرمت آرایه‌های معماری امامزاده عبدالله شوشتر. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خوزستان ـ شوشتر.
حمزوی، یاسر (1394). گزارش حفاظت و مرمت کتیبۀ گچی و منبر مسجد جامع شوشتر. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خوزستان ـ شوشتر.
خاکباز الوندیان، الهه (1387الف). گزارش مرمت و استحکام بخشی از تزئینات منبر کاشی مجموعه سلطان بُندرآباد یزد. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
خاکباز الوندیان، الهه (1387ب). گزارش طرح حفاظت و مرمت تزئینات وابسته به معماری سردر مدرسه مصلی صفدرخان شهر تاریخی یزد. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
خاکباز الوندیان، الهه (1387ب). گزارش مرمت کتیبه کاشی معرق مسجد ریگ مجومرد. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
خانی‌پور، رضا (‌1383). کتیبه و کتیبه‌نگاری. کتاب ماه هنر. 77-۷۸، 160-164.
خطیبی، نادر (‌1372). بررسی، مطالعۀ تزئینات و عملکرد ورودی در مسجد جامع اصفهان: مرمت کتیبه سردر باب‌الدشت. پایان‌نامۀ کارشناسی دانشگاه هنر اصفهان. دانشکدۀ مرمت.
داننده، سمیراالسادات (‌1396). مقایسۀ ترکیب‌بندی در دو کتیبۀ ثلث طوماری از محمدرضا امامی اصفهانی و محمدحسین شهید مشهدی در صحن عتیق حرم امام رضا (ع). نگره. ۱۲(۴۴)، 21-39.
رحمتی، یاسمن (‌1392). شناسایی روش‌‌های مناسب مرمت کمبودها در آرایه‌های گچی با نگرشی ویژه بر محراب‌های قرن هشتم هجری ایران. پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد دانشگاه هنر اصفهان. دانشکدۀ مرمت.
سفادی، یاسین (1381). خوشنویسی اسلامی. ترجمۀ مهناز شایسته‌فر. تهران: مؤسسۀ مطالعات هنر اسلامی.
سلیمانی، پروین (‌1391). اصول نظری و عملی مرمت کتیبه‌های کاشی معرق در ایران، مطالعه موردی گنبد غفاریه شهرستان مراغه. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه هنر اصفهان. دانشکدۀ مرمت.
سلیمانی، پروین، وحید‌زاده، رضا و فرهمند‌بروجنی، حمید (‌1394). کتیبه‌های کاشی معرق در ایران. تهران: هم‌پا.
شهیدانی، شهاب (‌1397). «ملاحظاتی چند در دانش کتیبه‌نگاری و ضرورت کاربرد اصول و قواعد خوشنویسی در تحلیل کتیبه‌ها». فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی. ۶(۱۸)، ۸۷-۱۱۰.https://sid.ir/paper/381018/fa
شهیدانی، شهاب و شاهمندی، اکبر (‌1392). بررسی ابعاد تاریخی و هنری کتیبه سردر مسجد جامع تبریز: فرمان فتحعلیشاه قاجار به سال 1216 هجری قمری. کتاب ماه هنر.180، 58-65.
شیشه‌بری، طاهره (1388). حفاظت و مرمت بخشی از کتیبۀ گچی ضلع غربی مقبره ملااسماعیل یزد، پایان‌نامۀ کارشناسی دانشگاه هنر اصفهان. دانشکدۀ مرمت.
شیمل، آنه‌ماری (‌1368). خوشنویسی و فرهنگ اسلامی. ترجمۀ اسدالله آزاد. مشهد: آستان قدس رضوی.
صحافی‌مقدم، عباسعلی (‌1385). خوشنویسی، هنر یا صنعت. کتاب ماه هنر. ۱-۱-۱۰۲، ۸۴-90.
غفاری، سهیلا (‌1381). مطالعه، بررسی، حفاظت و مرمت کتیبۀ تزئینی کاروان‌سرای گنجعلی‌خان. پایان‌نامۀ کارشناسی دانشگاه هنر اصفهان. دانشکدۀ مرمت.
فرشته‌نژاد، مرتضی (‌1389). فرهنگ معماری و مرمت معماری (1). اصفهان: ارکان دانش.
فضائلی، حبیب‌الله (1350‌). اطلس خط. اصفهان: نشریۀ انجمن آثار ملی اصفهان.
فضائلی، حبیب‌الله (1360). تعلیم خط. تهران: سروش.
فضائلی، حبیب‌الله (‌1371). «کتیبه‌نگاری». فصل‌نامۀ چلیپا، (۳)، 94-101.
فلدمن، ادموند برک (1378). تنوع تجارب تجسمی. ترجمه، شرح و نگارش پرویز مرزبان. تهران: سروش.
فیلدن، برنارد ملشیور و یوکیلهتو، یوکا (1388) راهنمای مدیریت برای محوطه‌های میراث جهانی. ترجمۀ پیروز حناچی. تهران: دانشگاه تهران.
قادر، حسن (1391). مطالعات و مستندسازی مسجد عتیق شیراز. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس.
قاضیان تفرشی. مجید (1372). تزئینات گچبری محراب‌های دوره سلجوقی: حیدریه قزوین. پایان‌نامۀ کارشناسی دانشگاه هنر اصفهان. دانشکدۀ مرمت.
قبادی، احمد (1376). مطالعه و شناخت تزئینات وابسته به معماری مناره مسجد جامع ساوه طراحی قسمت‌های ریخته شده و بازسازی قسمتی از آن. پایان‌نامۀ ‌کارشناسی دانشگاه هنر اصفهان. دانشکدۀ مرمت.
قره‌باغی، علی اصغر (1388). هنر نقد هنری. تهران، سورۀ مهر.
قلیچ‌خانی، حمیدرضا (1388). فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته. تهران: روزنه.
کریمی، مصطفی (1396). حفاظت و مرمت تزئینات مسجد جامع ارومیه (شامل؛ سردر زندیه، کتیبه‌های ایلخانی و قاجاری). سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان غربی.
گودرزی، احمدرضا (1387). مرمت کاشی‌های معرق بخشی از سردر کتیبه نصرآباد (خانقاه شیخ ابوالقاسم نصرآبادی). پایان‌نامۀ کارشناسی دانشگاه زابل. دانشکدۀ هنر. گروه مرمت آثار تاریخی.
محمدحسن، زکی (1377). هنر ایران در روزگار اسلامی. ترجمۀ محمد ابراهیم اقلیدی. تهران: صدای معاصر.
مداحی‌گیوی، مهدی (1380). ارائۀ طرح حفظ، درمان و مرمت بخشی از کتیبۀ گچبری بقعۀ امین الدین جبرائیل قریه کلخوران اردبیل. پایان‌نامه کارشناسی دانشگاه هنر اصفهان. دانشکده مرمت.
مصطفوی، سیدمحمدتقی (1384). مرمت کتیبۀ ایوان قِبلی مدرسه مسجد جامع اصفهان (تاریخ شفاهی)». دوفصل‌نامۀ گلستان هنر، 4، 39-43.
معتقدی (1395). مطالعۀ ویژگی‌های تاریخی، هنری و سبک‌شناسی کتیبه‌های نستعلیق سنگی سردر بناهای قزوین (دوره قاجار). چیدمان، ۵(۲۸)، ۵(۲۸)، 15-39.
معتقدی، کیانوش (1394). کتیبه‌های نستعلیق تهران. تهران: پیکره.
ملک‌احمدی، محسن (1393). ارزیابی شیوه‌های معمول مرمت و بازسازی آرایه‌های کاشیکاری معرق در ایران از نقطه نظر مرمتی (مطالعه موردی بناهای بقعه شیخ عبدالصمد نطنز، مسجد شاه مشهد، مسجد کبود تبریز). پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد دانشگاه هنر اصفهان. دانشکدۀ مرمت.
نجیب اوغلو، گل‌رو (1394). تفسیری دیگر از مجموعۀ سلیمانیۀ استانبول. ترجمۀ افرا بانک. مجموعه مقالات. دفتر اول. پژوهش‌های معماری و هنر (تاریخ و نظر). به کوشش مهرداد قیومی بید‌هندی. تهران، روزنه، دانشگاه شهید بهشتی: 31-68.
نصیری، محمد، افراسیاب‌پور، علی اکبر و احمدی، فریبا (1397). نماد عرفانی رنگ در هنر و معماری اسلامی. فصل‌نامۀ عرفان اسلامی. ۱۴(۵۶)، 53-71.
نعمتی بابای‌لو، علی (1382). مرمت کتیبه‌های مقوایی و پارچه‌ای (با تکیه‌گاه مقوای) مجموعه سیدحمزه تبریز. پایان‌نامۀ کارشناسی دانشگاه هنر اصفهان. دانشکدۀ مرمت.
نیک‌راد، فرشته (1395). امکان‌سنجی تطابق اصول نظری مرمت در کتیبه‌ها با اصول و قواعد خوشنویسی به منظور تمامیت بخشی و حفظ اصالت، اسلوب و زیباشناخت خط کتیبه. پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد دانشگاه هنر اصفهان. دانشکدۀ حفاظت و مرمت.
یوکیلهتو، یوکا (1377). استانداردها، اصول و منشور بین المللی حفاظت. ترجمۀ سوسن چراغچی. فصل‌نامۀ اثر. (۲۹-۳۰)، 121- 135.
یوکیلهتو، یوکا (1387). تاریخ حفاظت معماری. ترجمۀ محمد حسن طالبیان و خشایار بهاری. تهران: روزنه.
Al-Habbal, S.M, Muhammad, S.H., & Almunim, I (‌1983). Darb Qirmiz Quarter Cairo Egypt. Egyptian Antiquities Organization and German Archaeological Institute. www.akdn.org. accessed 2016/08/18.
Garland, P.S. (2002). Recent Solution to Problemes Presented by the Yale Collection.Early Italian Pintings: Apporaches to conservation. Edited by Patricia Sherwin Garland. 2003. New Haven: Yale University Press: 54-68.
Gunay, Reha (‌2004). Restoration of Al-Abbas Mosque Asnaf Yemen. General Organization of Antiquities, Museum and Manuscripts Sanaa, Yemen. www.akdn.org. accessed 2016/08/18.
ICCROM Rome (‌1983). Restoration of al-Aqsa Mosque; al-Haram al-Sharif Jerusalem, Isam Awwad, Jerusalem, Cevat Erder. Director; Bernard Feilden, Director Emeritus, and Paul Schwartzbaum, Chief Conservator, Italy. www.akdn.org. accessed 2016/08/18.
Mora, P., Laure, M., & Paul, Ph. (‌1983). Conservation of Wall Paintings. London: Butterworth.
Philippot, p. (‌1972). Historic Persevation: Philosophy, Criteria, Guidelines. Historical and Philosophical Issuse in the Conservation of Cultural Heritage. Edited by Nicholas Stanly Price. M.Kirby Talley J.R and Alessandra Melucco Vaccaro. 1996. Los Angeles: Getty Conservation Institute, pp.358-363.