بررسی سیر تحول چیدمان فضا در خانه‌های دورۀ قاجار و پهلوی اول (مطالعۀ موردی: شهر تهران)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری معماری، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب، تهران، ایران

2 استاد، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران

3 استاد، دانشکدۀ هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

4 استادیار، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب، تهران، ایران

10.22133/isia.2024.418626.1060

چکیده

سیر تحولات سبک معماری در سه دورۀ قاجار و پهلوی اول در بخش خوانش پلان و چیدمان فضایی متأثر از فرهنگ غرب و اروپا به تغییر الگوی شکلی توده ـ فضا از درون‌گرایی به برون‌گرایی و حذف برخی از عناصر کارکردی فضا و حیاط مرکزی منجر شده است. در این مقاله، سعی شده چگونگی تغییرات تدریجی نظام چیدمان فضا با انتخاب تعدادی از بناهای تاریخی خانه‌های مسکونی شهر تهران در دورۀ قاجار و پهلوی اول تبیین شود. روش تحقیق با توجه به جامعۀ آماری و روش نمونه‌گیری (غیرتصادفی هدفمند) و مؤلفه‌های بررسی، استقرایی ـ قیاسی و تحلیلی است. نتایج حاصل از تحقیق نشان می‌دهند که تغییرات سبک معماری و فرهنگ متأثر از کشورهای غرب و اروپا در دورۀ دوم قاجار تا پهلوی اول، که به‌صورت الگوبرداری تقلیدی تا التقاطی است، به تدوین سبک معماری تهرانی منجر شده و نیز باعث حذف تدریجی حیاط مرکزی و افزایش توجه به فضای میانسرا و نظام چیدمان متقارن نسبت به محور مرکزی و حذف فضای بیرونی و توجه صرف به فضای اندرونی و نیز تلاش بر جداسازی عرصه‌بندی فضای خصوصی دارد.

کلیدواژه‌ها


اردلان، نادر و بختیار، لاله (1398). حس وحدت (نقش سنت در معماری ایران). تهران: کتاب فکر نو
بورکهارت، تیتوس و رجب نیا، مسعود(1365). هنر اسلامی. تهران: سروش.
پیرنیا، محمدکریم (1378). تحقیق در گذشته معماری ایران. تهران: سروش دانش
پیرنیا، محمدکریم (1382). سبکشناسی معماری ایرانی. تهران: پژوهنده.
توسلی، غلام عباس (1387). نظریه‌های جامعهشناسی. تهران: سازمان سمت.
جلیلی، تورج و اکبری، سروش (۱۳۹۲). برسی تحولات پلانهای مسکونی از دورۀ قاجار تا پهلوی دوم. اولین کنفرانس سالانۀ پژوهش‌های معماری و شهرسازی و مدیریت شهری.شیراز. SID. https://sid.ir/paper/826585/fa
حائری مازندرانی، محمدرضا (1399). سهم تیتوس بورکهارت در شناخت معماری ایران. تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه ایران. https://www.irip.ac.ir/Content/media/image/2021/07/874_orig.pdf
حائری، محمدرضا (1388). خانه، فرهنگ، طبیعت. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
حبیب، فرح (1392). معنی محیط ساخته شده: رویکردی در ارتباط غیرکلامی. تهران: شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری.
حسین زاده، لیدا (1401). بررسی تطبیقی هندسۀ حیاط مرکزی در معماری خانه‌های بومی شیراز. مطالعات میانرشتهای معماری ایران، 1(2)، 179-201.SID. https://sid.ir/paper/1063233/fa
حیدری، علی اکبر و تقی‌پور، ملیحه (1397). تحلیل محرمیت در خانه‌های سنتی براساس نسبت توده به فضا. معماری اقلیم گرم و خشک، 6(8)، 77-99.SID. https://sid.ir/paper/269116/fa
زرکش، افسانه. (۱۳۸۸). نقش و تأثیر عوامل دولتی در معماری بناهای خصوصی در دورۀ پهلوی اول. ماه هنر، (۱۳۶)، 14-25.
زنگنه، نجمه، مضطرزاده، حامد، تقی‌پور، ملیحه و نصر، طاهره (1399). بررسی تأثیر انواع ساختار فضایی بر میزان تفکیک قلمروهای عمومی و خصوصی در خانه‌های سنتی درونگرای ایران به روش چیدمان فضا. مدیریت شهری، (۱۵۹)، 45-62. https://www.researchgate.net/profile/Hamed-Moztarzadeh/publication/347950296
ستاری، جلال (۱۳۷۶). هنر مقدس. تهران: انتشارات سروش.
غلامی، غلامحسین و کاویان، مجتبی (1396). بررسی جایگاه الگوی چهارصفه در سازمان فضایی معماری مسکونی ناحیۀ گرم و خشک ایران. مسکن و محیط روستا،36(157) 149-161. SID. https://sid.ir/paper/186246/fa
فلاحت، محمدصادق.، & شهیدی، صمد (1394). نقش مفهوم توده-فضا در تبیین مکان معماری. باغ نظر، 12(35)، 27-38. SID. https://sid.ir/paper/125462/fa
معماریان، غلامحسین (1375). آشنایی با معماری مسکونی ایرانی: گونهشناسی درونگرا. تهران: دانشگاه علم و صنعت.
میردانش، سیدمهدی (۱۳۸۳). آشنایی با بناهای تاریخی. تهران: چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
Amiriparyan, Peyman., & Kiani, Zohreh. (2016). Analyzing the homogenous nature of central courtyard structure in formation of Iranian traditional houses. Procedia-social and behavioral sciences216, 905-915.‏
Bacon, Edmund. (1947). design of cities. London: MIT Press
Bafna, S. (2003). Space syntax: A brief introduction to its logic and analytical techniques. Environment and behavior35(1), 17-29.‏
Malik, S., & Mujahid, B. (2016). Perception of house design in Islam. Journal of Islamic Thought and Civilization6(2), 52-76.‏
Mousavi, S., Tabassi, M, & Mehdizadeh Seraj, F. (2022). Reading the Architectural Spatial Organization of the Houses of Mashhad during the Transition Period, Emphasizing the Concept of Privacy. Creative City Design5(3), 43-60.‏
Vaughan, L. (2007). The spatial syntax of urban segregation. Progress in Planning67(3), 199-294.‏