راهبردهای مفهومی در راستای تحقق محلۀ مطلوب از منظر اسلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری معماری، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران.

2 دانشیار، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران.

3 دانشیار، گروه آموزشی علوم تربیتی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجائی، تهران، ایران.

10.22133/isia.2024.440525.1067

چکیده

مفهوم محله طی دو قرن اخیر دستخوش دگرگونی‌های بسیاری شده و از پدیده‌ای ازپیش‌طراحی‌نشده، که غالباً مبتنی‌بر نظمی ارگانیک و نتایج آزمون و خطای چندهزارسالۀ بشر و مظهر کالبدی ساختار منسجم اجتماعی بود، به ماهیتی با الگوهایی تحمیلی از جانب برنامه‌ریزان و طراحان شهری مبدل شد. در ارائۀ این الگوها، به‌دلیل نگاه انحصاری و غیرجامع خالقان آن‌ها، تنها به یک یا چند مؤلفۀ محدود و فارغ از تفاوت‌های زمینه‌ای توجه شده است. این نگاه حصری، طیفی از مشکلات را برای زیست‌ شهری به ارمغان آورده است. این پژوهش درصدد است با شناسایی جامع ابعاد سازندۀ مفهوم محله، بستری را برای ارائۀ الگوی یک محله (محلۀ مطلوب از منظر اسلام) فراهم آورد. در این راستا، ابتدا با رویکردی تفسیری ـ تحلیلی به شناخت مفهوم محله و نحوۀ دگرگونی آن طی دو سدۀ گذشته پرداخته می‌شود. سپس با بهره‌گیری از روش استدلال منطقی، ضمن بررسی معیارهایی که نظریه‌پردازان برای مطلوبیت محله ذکر کرده‌اند، ابعاد دخیل در ارائۀ یک الگوی محله شناسایی می‌شود. در ادامه و برای زمینه‌سازی تحقق الگوی محلۀ مطلوب از منظر اسلام، به شناخت این مؤلفه‌ها از خلال مصاحبه‌های باز و نیمه‌ساختاریافته با خبرگان این حوزه پرداخته می‌شود. پس از رسیدن به اشباع نظری، کدگذاری و ساختاریابی بر روی مصاحبه‌ها انجام شد و درنهایت راهبردهایی مفهومی در ذیل هشت بعد (ریخت‌شناسی، اجتماعی، عملکردی، بصری، ادراکی، زیست‌محیطی، اقتصادی و زمانی) استخراج و ارائه شد که می‌توانند زمینه‌ساز تحقق این مفهوم در جغرافیای گستردۀ جهان اسلام و مبتنی‌بر شرایط زمینه‌ای در هر نقطه باشد.

کلیدواژه‌ها


اخوت، هانیه، بمانیان، محمدرضا و الماسی‌فر، نینا (1389). معماری و شهرسازی سنتی در کشورهای اسلامی. تهران: طحان.
اوینگ، رید و کلمنت، اتو (1397). اندازهگیری طراحی شهری. ترجمۀ آمنه بختیار و همکاران. قزوین: انتشارات جهاد دانشگاهی.
اینگلهارت، رونالد (1383). تحول فرهنگی در جامعۀ پیشرفتۀ صنعتی. ترجمۀ مریم وتر. تهران: انتشارات کویر.
آرنت، رندال (1387). منشور نوشهرگرایی. ترجمۀ علی‌رضا دانش و رضا بصیری مژدهی. تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
آریان‌پور، عباس (1363). فرهنگ جامع آریانپور. تهران: نشر امیرکبیر.
بنتلی، ای‌ین (1385). محیطهای پاسخده. ترجمۀ مصطفی بهزادفر. تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.
بنرجی، تریدیب، و لوکایتو سیدریس، آناستازیا (1394). طراحی شهری: مفاهیم و جریانهای معاصر. ترجمۀ حمیده فرهمندیان و همکاران. تهران: طحان.
پورمحمدی، محمدرضا و مصیب‌زاده، علی (1388). آشنایی با محله و معیارهای محله‌بندی شهر با تأکید بر شهر تبریز. جغرافیا و برنامه‌ریزی، 14(28)، 89-۵۳. https://sid.ir/paper/203814/fa
توسلی، محمود (1376). اصول و روشهای طراحی شهری و فضاهای مسکونی در ایران. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
تیبالدز، فرانسیس (1396). شهرسازی شهروندگرا. ترجمۀ محمد احمدی‌نژاد. اصفهان: نشر خاک.
ثقةالاسلامی، عمیدالاسلام و امین‌زاده، بهناز (1388). رویکردی تطبیقی به شناخت مفهوم محله در شهرهای معاصر ایران. مجلۀ هنرهای زیبا، (۳۹)، ۹۲-۸۱.
حبیبی، سیدمحسن (1382). چگونگی الگوپذیری و تجدید سازمان استخوان‌بندی محله. هنرهای زیبا، (13)، 32-39.
 https://sid.ir/paper/419420/fa
حکیم، بسیم (1381). شهرهای عربی- اسلامی (اصول شهرسازی و ساختمانی). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شفقی، سیروس (1376). شناخت بافت‌های قدیمی شهری. مجموعه مقالات همایش تخصصی بافت‌های شهری. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی: 395-381.
صدری افشار، غلام‌حسین (1388). فرهنگ معاصر فارسی یک جلدی. تهران: نشر فرهنگ معاصر.
طباطبائی، سیدمحمدحسین (1382). تفسیر المیزان. ترجمۀ سید محمد باقر موسوی همدانی. ج ۲۰. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
عمید، حسن (1389). فرهنگ فارسی عمید. تهران: نشر امیرکبیر.
عینی‌فر، علیرضا (1386). نقش غالب الگوهای عام اولیه در طراحی محله های مسکونی معاصر. هنرهای زیبا، (32)، 39-50. https://sid.ir/paper/5695/fa
فرای، هیلدبرند (1387). طراحی شهری: بهسوی یک شکل پایدارتر شهر. ترجمۀ سیدحسین بحرینی. تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
فرزاد بهتاش، محمد، نگین‌تاجی، صمد و ملکی، مرتضی (1393). مقدمه‌ای بر شناخت تحولات الگوی محله در قرن بیستم و چشم‌انداز آن در قرن حاضر. گزارش شمارۀ 248. تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران.
کارمونا، متیو، هیت، تیم، تیسدل، تنراک و تیسدل، استیون (1391). مکانهای عمومی، فضاهای شهری: ابعاد گوناگون طراحی شهری. ترجمۀ فریبا قرائی، مهشید شکوهی، زهرا اهری و اسماعیل صالحی. تهران: دانشگاه هنر.
گل، یان (1399). زندگی در فضای میان ساختمانها. ترجمۀ شیما شصتی. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
لینچ، کوین (1384). شکل خوب شهر. ترجمۀ حسین بحرینی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مجلسی، محمد باقر (1360). بحارالانوار. ج 84. بیروت: داراحیاء.
مرتضی، هشام (1387). اصول سنتی ساخت و ساز در اسلام. ترجمۀ ابوالفضل مشکینی و کیومرث حبیبی. تهران: انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
مطلبی، قاسم (1385). رویکردی انسانی به شکل‌دهی فضاهای شهری. هنرهای زیبا، (27)، 57-66.  https://sid.ir/paper/5750/fa
معین، محمد (1381). فرهنگ معین. تهران: انتشارات امیرکبیر.
مکارم شیرازی، ناصر (1392). تفسیر نمونه. قم: دارالکتب الاسلامیه.
مک‌لالین، برایان (1392). برنامهریزی شهری و منطقهای رویکرد سیستمی. ترجمۀ فرح حبیب. تهران: دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات.
منان رئیسی، محمد (1395). واکاوی تمایز ماهوی مدینه (شهر) و قریه (روستا) در ادبیات قرآنی. باغ نظر، ۴۰(۱۳)، ۱۹-۲۶.
نقره‌کار، عبدالحمید و علی الحسابی، مهران (1396). تحققپذیری هویت در معماری و شهرسازی. تهران: انتشارات فکر نو.
وحیدا، فریدون و نگینی، سمیه (1391). ساخت و اعتباریابی مقیاس هویت محله‌ای. مجلۀ مطالعات شهری، ۲(۲). ۳۵-۵۸.
Barton, H., Grant, M., & Guise, R. (2002). Shaping Neighborhoods. New York: Spon Press.
Cowan, R. (2005). The dictionary of Urbanism. London: Street Wise Press.
Deter & Cabe (2000). By Design- Urban Design in the Planning System.London: DETR. https://www.designcouncil.org.uk/fileadmin/uploads/dc/Documents/by-design_0.pdf
Downs, A. (1981). Neighbor hoods and urban Develop ment.Booking insture.
Ph, G., Huismans, G., & Skala, F. (2005). Ecocity book I: a better place to live. Vienna: FacultasVerlags-und Buchhandels AG.‏
Galster, G. (2001). On the nature of neighbourhood. Urban studies38(12), 2111-2124.‏
Haughton, G., & Hunter, C. (2004). Sustainable cities. Routledge.‏
Jacobs, A., & Appleyard, D. (2015). Toward an urban design manifesto. In The city reader (pp. 640-651). Routledge.‏
Jacobs, J. (1961). The Death And Life of Great American Cities. New York: Random House.
Kurpate, E. (1985). people in cities. Cambridge university press.
Dictionary, O. (2000). Oxford advanced learner’s dictionary. Retrieved from Oxford Learner Dictionaries.
Park, R. E. (1952). Human community: the city and Human ecology. Glencoe. IL:The Free Press.
Williams, M. (1985). Neighborhood Organization: Seeds of a New Urban Life. Greenwood Press.