عملکرد حرارتی هندسه داخلی گرم‌خانه و سربینه حمام‌ها در اقلیم گرم و خشک ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 داﻧﺸﺠﻮی ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽارﺷﺪ معماری ، داﻧﺸﮑﺪه ﻣﻌﻤﺎری و شهرسازی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

2 استادیار گروه معماری، واحد شهر قدس، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

بیان مسئله: حمام به‌عنوان یکی از الگوهای شناخته‌شده ابنیه سنتی ایرانی در ادبیات معماری حائز اهمیت و توجه است که این مهم به دلیل ویژگی تبادل حرارتی و ذخیره‌سازی انرژی در پیکره این نوع ابنیه به شمار می‌رود. ازاین‌حیث، این موضوع که کلیت طرح و الگو این حمام‌ها با یکدیگر دارای مشابهت بوده، نیازمند بررسی و واکاوی است. این بررسی از جهت اینکه اصلی‌ترین بخش‌های حمام‌های سنتی دو فضای خشک و تر در سلسله‌مراتب  فضایی - عملکردی این بناها، یعنی سربینه و گرم‌خانه بوده‌اند، متمرکز بر رفتار حرارتی آن‌ها قرار می‌گیرد. در این بررسی پوسته حرارتی حمام‌های اقلیم گرم و خشک ایران به‌واسطه محدودیت پژوهش فقط از حیث سطوح و مساحت هندسی که یکی از سه مؤلفهٔ اصلی در تبادل حرارت از طریق پوسته به شمار رفته، مورد تحقیق خواهد بود.
هد‌ف پژوهش: این پژوهش سعی دارد تا با تدقیق بر جداره‌سازی گرم‌خانه و سربینه به‌عنوان فضاهای حساس بر تبادل حرارتی از طریق پوسته در حمام‌های سنتی، کالبد این فضاها را از حیث تدابیری که جهت کاهش نسبت سطح به حجم داشته‌اند، شناسایی نماید. 
روش پژوهش: این پژوهش از پارادایم پسااثبات‌گرای کمی و راهبرد ترکیبی مدل‌سازی و استدلال ریاضی برخوردار بوده که به جهت معناپذیری پاسخ‌ها، از رابطۀ اتلاف حرارت از طریق پوسته و تأثیرپذیری کاهش توان سامانه گرمایشی مبتنی بر کمیت سطح، به‌واسطه شبیه‌سازی فضاهای حمام‌های سنتی و انطباق راهکارهای طراحی معنا می‌پذیرد.
نتیجه‌گیری: آنچه بر پایه بررسی تناسبات و مقایسه سطوح و احجام نمونه‌های انتخابی استقرا می‌گردد، این است که طرح کلی فضاهای گرم‌خانه و سربینه، با افزایش سطوح کف حمام و جداره‌های متصل به فضاهای دارای تفاضل دمایی کمتر و همچنین تقلیل نسبت سطح به حجم در پوسته مرتبط با فضای باز، منجر به کاهش تلفات دمایی از طریق پوسته گردیده است. این مطلب گویای این موضوع است که طرح کلی فضاهای سربینه و گرم‌خانهٔ حمام‌های اقلیم گرم و خشک ایران از هندسه بهینه در برابر تبادل حرارت از طریق پوسته برخوردار بوده است. 

کلیدواژه‌ها


براون، جی زد. دکی مارک. (1386). خورشید، ماه و نور؛ طراحی اقلیمی ( طراحی در معماری). مترجم: سعید آقایی. تهران: گنج هنر.
پوپ، آرتور اپهام. (1363). معماری ایرانی. مترجم: رضا بصیری. تهران: میر.
پیرنیا، محمدکریم. (1371). معماری اسلامی ایران. تدوین: غلامحسین معماریان. تهران: انتشارات علم و صنعت.
حاجی قاسمی، کامبیز. (1373). کسی نداده نشان در جهان چنین حمام (حمام گنجعلیخان). صفه. 5(14). 97-105.
حاجی قاسمی، کامبیز. (1383). گنج‌نامه: فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران. ج. 18 حمام‌ها. م‍دی‍ر اجرایی: زن‍د ح‍ری‍رچ‍ی‌، ب‍ه‍ن‍ام‌ ق‍ل‍ی‍ج‌خ‍ان‍ی‌. نویسنده متون: حمیدرضا خویی. ترجمه: کلود کرباسی. ت‍ه‍ران‌: دان‍ش‍گ‍اه‌ ش‍ه‍ی‍د ب‍ه‍ش‍ت‍ی‌. دان‍ش‍ک‍ده‌ م‍ع‍م‍اری‌ و ش‍ه‍رس‍ازی‌. م‍رک‍ز اس‍ن‍اد و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌: روزن‍ه‌‏‫‏‏.
ذاکری، سید محمدحسین؛ و اشکانی اصفهانی، امیررضا. (1400). گونه‌شناسی حل فضای واسط (میاندر) در گرمابه‌های تاریخی استان فارس. مجله پژوهش‌های معماری اسلامی. ۹(۳). ۱۴۸-۱۳۱.
رشید نجفی، عطیه. (1389). بررسی موقعیت و وضعیت حمام‌های تاریخی شهر تبریز. صفه. 20(3-4). 61-74.
زارعی، محمدابراهیم. (1391). نگاهی به معماری و تأکید بر نقش‌پردازی در آرایه‌های حمام خان سنندج. نشریه هنرهای زیبا. معماری و شهرسازی. 17(1). 73-85.
زارعی، هانی؛ وحیدی، فاطمه؛ و رازانی، مهدی. (1396). تحلیل ویژگی‌های معماری و فضایی حمام‌های قاجاری در اقلیم فارس. معماری اقلیم گرم و خشک. 5(5). 1-19.
صادقی، سارا؛ شهبازی شیران، حبیب؛ و فیضی، فرزاد. (1398). تحلیل ارائه و کاربرد حمام‌های دوره قاجار (مطالعه موردی سنندج: حمام خان و حمام عمارت ملالطف‌الله شیخ‌الاسلام). نشریه اثر. 40 (3). 164-194.
صفاران، الیاس. (1382). مطالعۀ گرمابه‌های تاریخی اقلیم سرد. تهران: سومین همایش بهینه‌سازی مصرف سوخت در ساختمان.
طاهری، جعفر. (1395). حمام در متون طب دورهٔ اسلامی: نظریه و عمل. مجلۀ پژوهش‌های معماری اسلامی. ۴ (۱). ۶۱-۴۶.
طبسی، محسن؛ انصاری، مجتبی؛ طاووسی، محمود؛ و فخار تهرانی، فرهاد. (1386). بازشناسی ویژگی‌های کالبدی گرمابه‌های ایران در دوره صفوی. هنرهای زیبا. 9 (29). 49-58.
طبسی، محسن؛ انصاری، مجتبی؛ طاووسی، محمود؛ و فخاری تهرانی، فرهاد. (1385). مطالعه تأثیر اقلیم در طراحی و ساخت گرمابه‌های ایران. . 15 (44). 152- 166.
فخاری تهرانی، فرهاد. (1368). حمام‌ها. تهران: جهاد دانشگاهی.
فخاری تهرانی، فرهاد. (1379). حمام‌ها در نظرگاه زمان. صفه. 10 (30). 94-105.
قبادیان، وحید. (1385). بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
قیابکلو، زهرا. (1389). مبانی فیزیک ساختمان 2 تنظیم شرایط محیطی. تهران: جهاددانشگاهی واحد صنعتی امیرکبیر.
کیانی، محمد یوسف. (1379). معماری ایران (دوره اسلامی). تهران: انتشارات سمت.
گلابچی، محمود؛ اندجی گرمارودی، علی؛ و باستانی، حسین. (1391). معماری دیجیتال؛ کاربرد فناوری‌های CAD/CAM/CAE در معماری. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن. (1388). فصل نوزدهم مقررات ملی ساختمان. چاپ سوم. تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
Bommes, D., Campen, M., Ebke, H. C., Alliez, P., & Kobbelt, L. (2013). Integer-Grid Maps for Reliable Quad Meshing. ACM Transactions on Graphics (TOG), 32(4), 1-12.
Ghobadian, Vahid. (2009). Sustainable Traditional Buildings of Iran: A Climatic Analysis. Dubai: Islamic Azad University
Neyestani, J,. Amirhajloo, S. (2010). The Analysis of Factors Affecting the Architecture of Isfahan Bathes from Safavid to Qajar via SPSS. The International Journal of Humanities (IQBQ). 17 (1): 109-125.