بازاندیشی نظریه نحو فضا در تحلیل ساختار فضایی خانه‌های درونگرا در دوران قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه معماری، دانشگاه علم و فرهنگ، تهران، ایران

2 کارشناسی ارشد معماری، دانشگاه علم و فرهنگ، تهران، ایران

چکیده

ساختار فضایی خانه‌های ایرانی، به‌رغم تفاوت‌های مکانی، دارای ویژگی‌های کالبدی یکسانی هستند. در طول تاریخ، عوامل مختلفی بر شکل‌دهی عناصر کالبدی خانه‌ها تأثیر داشتند که اقلیم، فرهنگ، اقتصاد از مهم‌ترین آن هستند. این پژوهش به دنبال تحلیل ساختار فضایی خانههای درونگرا دوران قاجار با رویکرد نحو فضا بوده تا میزان تأثیرپذیری معیارهای محرمیت، هندسه، سلسله مراتب، جهت‌گیری و ترکیب‌بندی را شناسایی کند. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی- تحلیلی بوده و جمع‌آوری مطالب به روش کتابخانه‌ای و مشاهده میدانی انجام شده‌است. در فرآیند تحلیل، چهار خانه قاجاری با کالبد حیاط مرکزی در شهرهای شاخص اقلیم‌های چهارگانه ایران انتخاب شدند تا از طریق آنالیز نمودارهای حاصل از گراف دسترسی داده‌ها و تحلیل قیاسی، نقش اقلیم، فرهنگ و اقتصاد در شاخصه‌های کالبد معماری مشخص شود. نتایج پژوهش حاکی از آن بود که در کالبد حیاط مرکزی به دلیل رعایت محرمیت، قسمت خصوصی نسبت به ورودی بیشترین فاصله را دارد. هندسه پلان محورگرا بوده و وجود سلسله مراتب فضایی در بخش ورودی به سیرکلاسیون طبیعی داخل خانه یاری رسانده‌است. جهت‌گیری در اقلیم‌های مرطوب سمت باد محلی بوده که به تهویه کمک کرده و در اقلیم‌های گرم‌وخشک و سردوکوهستانی به سمت جنوب بوده تا قسمت‌های اصلی خانه در زمستان‌ با نور خورشید گرم شوند. ترکیب‌بندی نیز در نمونه‌های  بررسی شده در کمال خود بوده و در عناصر جزئی آن از مصالح بومی استفاده می‌شده‌است.

کلیدواژه‌ها


احسانی، سمانه؛ و قاراخانی، علیرضا. (1395). ویژگی و تفاوت خانه‌های دوره قاجار (نمونه موردی: خانه کلبادی و خانه سردار جلیل ساری). دومین کنفرانس سالانه پژوهش‌های معماری. شهرسازی و مدیریت شهرسازی. تهران. ایران.
بیگدلی، سارا؛ و وثیق، بهزاد. (1391). بررسی تطبیقی مفهوم محرمیت در خانه­های سنتی خوزستان. کنفرانس بین المللی پژوهش در مهندسی، علوم و تکنولوژی. استانبول. ترکیه.
حسینی، اکرم؛ جعفرزاده، تکتم؛ و رهبان، فهیمه. (1395). تدوین دستور زبان طراحی قلمروهای فضایی مسکن به‌منظور بهبود تعامل اعضای خانواده. مجله مسکن و محیط روستا، 154: 41ـ58.
سعادتی وقار، پوریا؛ ضرغامی، اسماعیل؛ و قنبران، عبدالحمید. (1398). واکاوی تعامل بین گونه‌های شکلی مسکن سنتی و ارتباطات فضایی با استفاده از ابزار نحو فضا (نمونه موردی: خانه‌های سنتی کاشان). مطالعات معماری ایران. شماره 16.
سعیدنیا، احمد. (1382). کاربری زمین‌شهری. جلد دوم. تهران: سازمان شهرداری‌های کشور.
صدر، سید ابوالقاسم. (۱۳۸۰). دائرةالمعارف معماری و شهرسازی مصور. تهران: آزاده.
عباس‌زادگان، مصطفی. (1381). روش چیدمان فضا در فرایند طراحی شهری با نگاهی به شهر یزد. دو فصلنامه مدیریت و برنامه‌ریزی شهری. 3(9). 64-115.
فرخ یار، حسین. (1390). صد خانه صد پلان. انتشارات دانشگاه آزاد کاشان.
قاسمی سیچانی، مریم؛ و معماریان، غلامحسین. (1389). گونه‌شناسی خانه دوره قاجار در اصفهان. هویت شهر. سال 5. شمارۀ 7. 87-94.
کمالی‌پور، حسام؛ معماریان، غلامحسین؛ فیضی، محسن؛ و موسویان، محمدفرید. (1391). ترکیب شکلی و پیکره‌بندی فضایی در مسکن بومی: مقایسه تطبیقی عرصه‌بندی فضای مهمان در خانه‌های سنتی کرمان. مسکن و محیط روستا. 31(138). 3-16.
کی‌نژاد، محمدعلی؛ و شیرازی، محمدرضا. (1398). خانه‌های قدیمی تبریز. جلد اول. مؤسسه تألیف. دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
معماریان، غلامحسین. (1381). نحو فضای معماری. صفه، شماره 12(35). 75-83 .
معماریان، غلامحسین. (1391). سیری در مبانی نظری معماری. تهران: انتشارات سروش دانش.
نیری فلاح، سیامک؛ خلیلی، اکرم؛ و بن محمد رسدی، محمد تاج‌الدین. (1393). لایه‌های محرمیت در خانه‌های سنتی ایران، نماد الگوی دینی در زندگی خانواده. کنگره بینالمللی فرهنگ و اندیشه دینی. قم. مرکز راهبری مهندسی فرهنگی شورای فرهنگ.
Estaji, hassan. (2014). Flexible Spatial Configuration in Traditional Houses: The Case of Sabzevar. International Journal of Contemporary Architecture. The New Arch. 1 (1): 26–35.
Hillier, B. & Hanson, J. (1984). The Social Logic of Space. Cambridge. Cambridge University press.
Hillier, B. (1996). Space Is The Machine: A Configurational Theory of Architecture. Cambridge. UK: University of Cambridge. Reproduced in 2007 by Space Syntax.
Orhun, D., Hillier, B., & Honson, J. (1995). Spatial Types in Traditional Turkish houses. J. Environment and Planning. B: plan. 12(62), 475-498.
Vaughan, L. (2007). The Spatial Syntax of Urban Segregation. progress in planning. No 67. 205-294.
Zandkarimi, atefeh and Hosseini, bahareh. (2012). The influence of Iranian Islamic Architecture on traditional houses of Kashan. In: International Conference (2nd, Mukogawa Women’s Univ., Nishinomiya). Mukogawa Women’s Univ: 81-86.