مطالعۀ تطبیقی طرح و نقش در هنر کاشی‌کاری دوران سلجوقی و صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه پژوهش هنر، واحد بین‌المللی کیش، دانشگاه آزاد اسلامی، کیش، ایران

2 استادیار گروه پژوهش هنر، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

چکیده

هنر کاشی‌کاری در تاریخ ایران مسیر پرفرازونشیبی را طی کرده است. از نخستین آثار شناخته‌شده همچون آجرهای لعاب‌دار دورۀ هخامنشیان تا موزاییک‌های کفِ کاخ بیشاپور در استان فارس، همه به هم مرتبط و پیش‌زمینه‌ای بوده‌اند تا به طرح و نقش و فن امروزی دست یابیم. طرح و نقش کاشی‌کاری در برخی از دوران‌ها در تاریخ ایران بسیار متفاوت و شاخص است. با شروع اسلام سبک خاصی از کاشی‌کاری در مقابر، مساجد و مدارس دوران سلجوقی شکل گرفت. کاشی‌کاری‌های این دوره ساده و تک‌رنگ (مونوکروماتیک) بوده و دارای طرح‌های هندسی یا مزین به خطوط حاوی آیات قرآنی است. در دوره‌های بعد مانند دورۀ صفوی، با دورشدن از ظهور اسلام و کم‌رنگ شدن قوانین آن در طراحی و همچنین با تأثیرات هنر و معماری غرب در کاشی‌کاران ایرانی، تغییراتی در طرح و نقش‌های کاشی‌کاری به وجود آمد. همچنین با به‌کاربردن فن‌های جدید هفت‌رنگ (پلی‌کروماتیک) سرعت تولید کاشی‌کاری نیز افزایش یافت و طرح کاشی‌ها نیز به تبع آن متنوع‌تر و درنتیجه متفاوت‌تر شد. مقالۀ پیش رو تحقیقی کیفی ـ تطبیقی است که به بررسی طرح و نقش در کاشی‌کاری‌های دوران اسلامی سلجوقی و صفوی پرداخته است. در این پژوهش، سبک کاشی‌کاری‌ها در دو دورۀ متمایز تاریخی مزبور بررسی و تفاوت‌ها و شباهت‌های آن بیان شده است. یکی از مهم‌ترین نتایج این پژوهش آن است که کاشی‌کاری در دورۀ سلجوقی مونوکروماتیک و در دورۀ صفوی پلی‌کروماتیک بوده است.

کلیدواژه‌ها


اسکارچیا، جان روبرتو (1384). تاریخ هنر ایران- هنر صفوی، زند، قاجار. یعقوب آژند (مترجم). تهران: مولی، چاپ دوم.

بلخاری، حسن (1395). سرگذشت هنر در تمدن اسلامی. تهران: سورۀ مهر.

پرایس، کریستین (1364). تاریخ هنر اسلامی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

پیرنیا، محمدکریم (1384). سبک‌شناسی معماری ایرانی. غلامحسین معماریان (تدوین). تهران: سروش دانش، چاپ چهارم.

ذکرگو، امیرحسین، عبداللهیان، بهناز، مجاوری، سودابه و خانی، شهین (1388). سیر هنر در تاریخ 2. تهران: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی.

رفیعی، مهتاب، بشروتنی، هستی و حسینی، پریناز (1395). گزیده تاریخ هنر ایران. تهران: چارسوی هنر.

زکی محمد، حسن (1388). هنر ایران در روزگار اسلامی. محمدابراهیم اقلیدی (مترجم). تهران: صدای معاصر.

طباطبایی، صالح (1391). دانش‌نامه هنر و معماری ایرانی- بر اساس فرهنگ هنر گروو. تهران: فرهنگستان هنر، مؤسسهۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.

فریه، رونالد (1374). هنرهای ایران. پرویز مرزبان (مترجم). تهران: فرزان.

کاتب، فاطمه (1391). معماری خانه‌های ایرانی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات. چاپ دوم.

کاربونی، استفانی و ماسویا، توموکو (1381). کاشی‌های ایرانی. تهران: مطالعات هنر اسلامی.

کشاورزی، مرجان و احمدی شیخانی، مهرداد (1391). گزیده تاریخ هنر ایران و جهان. تهران: فرهنگ صبا.

کونل، ارنست (1355). هنر اسلامی. هوشنگ طاهری (مترجم). تهران: طوس.

گشایش، فرهاد (1392). تاریخ هنر (ایران و جهان). تهران: مارلیک. چاپ سیزدهم.

ماهرالنقش، محمود (1381). کاشی و کاربرد آن. تهران: سمت.

محسنی، حسین و نفری، بهرام (1396). مبانی هنر ایران. تهران: مارلیک.

مکی‌نژاد، مهدی (1387). تزیینات معماری- تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی. تهران: سمت.

هاگه‌دورن، آنته‌ (1394). هنر در سرزمین‌های اسلامی. اردشیر اشراقی (مترجم). تهران: روزنه.

یاوری، حسین (1388). سیری در هنر و معماری ایران. تهران: سیمای دانش.

http://eghtesadgardan.ir/fa/news/(last visited 26.9. 1996)

https://www.google.com/imgres?imgurl/(last visited 5.9.2021)

https://www.kojaro.com/attraction/24097-/(last visited 14.9 .2021)

https://fa.tripyar.com/uploads/picture/1761/golpaygan-jame-mosque-6.jpg/(last visited 21.9.2021)

https://www.kojaro.com/attraction/24097-/(last visited.21.9.2021).

https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/(last visited .21.9.2021)

https://ashwood.ir/wp-content/uploads/iran-zamin-3.jpg/ (last visited.21.9.2021)

https://www.kojaro.com/attraction/24097-/(last.visited.21.9.2021)

https://razheh.com/storage/images/buildings/(last visited 21.9. 2021)

https://www.google.com/imgres?imgurl/(last visited. 21.9.2021)

https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/(last visited.21.9.2021)

https://koochita.com/show-place-details/amaken/(last visited.21.9.2021)

https://gardeshgari724.com/upload/post/(last visited.3.9.2019)

https://www.google.com/imgres?imgurl/last visited.21.9.2021

https://www.google.com/imgres?imgurl/(last visited.21.9.2021)

اسکارچیا، جان روبرتو (1384). تاریخ هنر ایران- هنر صفوی، زند، قاجار. یعقوب آژند (مترجم). تهران: مولی، چاپ دوم.
بلخاری، حسن (1395). سرگذشت هنر در تمدن اسلامی. تهران: سورۀ مهر.
پرایس، کریستین (1364). تاریخ هنر اسلامی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
پیرنیا، محمدکریم (1384). سبک‌شناسی معماری ایرانی. غلامحسین معماریان (تدوین). تهران: سروش دانش، چاپ چهارم.
ذکرگو، امیرحسین، عبداللهیان، بهناز، مجاوری، سودابه و خانی، شهین (1388). سیر هنر در تاریخ 2. تهران: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی.
رفیعی، مهتاب، بشروتنی، هستی و حسینی، پریناز (1395). گزیده تاریخ هنر ایران. تهران: چارسوی هنر.
زکی محمد، حسن (1388). هنر ایران در روزگار اسلامی. محمدابراهیم اقلیدی (مترجم). تهران: صدای معاصر.
طباطبایی، صالح (1391). دانش‌نامه هنر و معماری ایرانی- بر اساس فرهنگ هنر گروو. تهران: فرهنگستان هنر، مؤسسهۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
فریه، رونالد (1374). هنرهای ایران. پرویز مرزبان (مترجم). تهران: فرزان.
کاتب، فاطمه (1391). معماری خانه‌های ایرانی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات. چاپ دوم.
کاربونی، استفانی و ماسویا، توموکو (1381). کاشی‌های ایرانی. تهران: مطالعات هنر اسلامی.
کشاورزی، مرجان و احمدی شیخانی، مهرداد (1391). گزیده تاریخ هنر ایران و جهان. تهران: فرهنگ صبا.
کونل، ارنست (1355). هنر اسلامی. هوشنگ طاهری (مترجم). تهران: طوس.
گشایش، فرهاد (1392). تاریخ هنر (ایران و جهان). تهران: مارلیک. چاپ سیزدهم.
ماهرالنقش، محمود (1381). کاشی و کاربرد آن. تهران: سمت.
محسنی، حسین و نفری، بهرام (1396). مبانی هنر ایران. تهران: مارلیک.
مکی‌نژاد، مهدی (1387). تزیینات معماری- تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی. تهران: سمت.
هاگه‌دورن، آنته‌ (1394). هنر در سرزمین‌های اسلامی. اردشیر اشراقی (مترجم). تهران: روزنه.
یاوری، حسین (1388). سیری در هنر و معماری ایران. تهران: سیمای دانش.
http://eghtesadgardan.ir/fa/news/(last visited 26.9. 1996)
https://www.google.com/imgres?imgurl/(last visited 5.9.2021)
https://www.kojaro.com/attraction/24097-/(last visited 14.9 .2021)
https://fa.tripyar.com/uploads/picture/1761/golpaygan-jame-mosque-6.jpg/(last visited 21.9.2021)
https://www.kojaro.com/attraction/24097-/(last visited.21.9.2021).
https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/(last visited .21.9.2021)
https://ashwood.ir/wp-content/uploads/iran-zamin-3.jpg/ (last visited.21.9.2021)
https://www.kojaro.com/attraction/24097-/(last.visited.21.9.2021)
https://razheh.com/storage/images/buildings/(last visited 21.9. 2021)
https://www.google.com/imgres?imgurl/(last visited. 21.9.2021)
https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/(last visited.21.9.2021)
https://koochita.com/show-place-details/amaken/(last visited.21.9.2021)
https://gardeshgari724.com/upload/post/(last visited.3.9.2019)
https://www.google.com/imgres?imgurl/last visited.21.9.2021
https://www.google.com/imgres?imgurl/(last visited.21.9.2021)